Poderiamos considerar estes días do solsticio de verán como o eixo do almanaque agrario, tempo que ocorre no hemisferio norte entre o 20 e o 21 de xuño, cando os días son máis longos, o sol brilla con maior intensidade e a noite é a máis curta do ano. Xornadas entendidas como converxer harmónico dos pagáns e sacrosantos catro elementos: lume, auga, terra e aire.
Amenceres nos que as raiolas do sol furan entre as pétreas cámaras escuras da morte, as dos dolmens megalíticos, as que, como bo agoiro, traspasan os pórticos dos trilitos, como no británico Stonehengue. Entón quen teña algo de druída saberá interpretar o feito da luz. Noite e día considerados máxicos, por intelixíbeis, cristianizados, apartados á xornada do 24 dedicada ao santo entoleirado, o que clama no deserto, o do bautismo, o que celebra o nacemento do San Xoán, precursor, tan en relación coas augas que todo purifican e apagan o lume . Pois velaí como o santo galo do século VI, Gregorio de Tours, propuña ir e cristianizar os sitios de cultos pagáns, sobre eles erguer altares cristiáns, iso si permitindo a romaría, recomendando para estes días a celebración de solemnes bautismos.
Noite do 23, vésperas na que se verten as máis enxebres tradicións, como tamén innovacións. Convén pois anotar que este noso cabo do mundo, o que, desde sempre abriu portos e camiños, meta de peregrinacións, soubo incorporar e re-crear sobre tradicións celtas, romanas, cristiáns, medievais... para quedar moi marcadas, sempre en relación co ciclo agrario, coa interacción dos catro elementos. Tempo de celebración no Erín céltico, entre o Beltaine (1 de maio) e o Lugnasad (1 de agosto) e que o panceltismo moderno fai súas.
A denominación común do San Xoán prende na Galiza, borra as divindades celtas e romana para levar as augas do Leteo, entón unifícase a tradición con novos ritos e simboloxías. E velaí ermidas de San Xoán vencelladas a sitios e ritos noutrora pagáns, en relación coas augas, co sol, co lume e quizais detrás da súa historia e do seu mito, como nun conto de realismo máxico, algún ermitán, ebrio de Deus, xefe dunha colectividade de devotos.
Insistimos que para estas cousas de raiceiras cómpre ler os clásicos e para este tempo, o que comeza co esplendor vexetal, celebrado cos maios e cristianizado coa Santa Cruz, como Árbore de Redención, tempo do canto do cuco, recomendo La Estación del Amor, fiestas populares de mayo a San Juán (1992) de Julio Caro Baroja, como a etnografía de Vicente Risco... e a partir delas todo o que se queira, que haber hainos. Festas que abren ao verán, cubertas de mitos e rituais, de cánticos e contos, de agoiros e oracións, entre a aparición de seres fantásticos, de señas e ánimas dos devanceiros...
Na noitiña do 23, na soleira da xanela, porase a almofía coa auga, dis que mellor recollida de sete fontes... e nela as sete flores de sete plantas, entre elas a principal, o biouteiro ou sabugueiro, os estraloques, o romeu, a malva, a xesta, a herba Luísa, a verbena, ao respecto Caro Baroja pon esta en relación cos postos de plantas que se poñían arredor dos santuarios nos que se facía festa, de onde saíu pois o nome da verbena festiva. Perda que non haxa colectividades que nestes días fagan e espallen ramilletes, asociados con libros de tradicións.
Os gregos celebraban este tempo de flores e sol con festas e facíano recollendo auga do mar, para asperxela sobre as súas casas, adornadas con ramallos de flores, facendo banquetes, consolidando así a tribo en festa e positividade. Os romanos festexaban as Palilia, en relación co deus Pales, protector dos pastores, acendíanse entón fogueiras, polas que brincaban e pasaban eles e os seus rabaños, tamén enramando de flores as casas, recollendo outras sanadoras... ofrecendo aos deuses as primicias das colleitas. E velaí de semellantes tradicións os Hirpi Sorani (sacerdotes, lobos do deus solar Sorano, venerado no monte Sorano), os que pasaban descalzos sobre as cinzas acesas, tradición viva na vila soriana de San Pedro Manrique. Festas do San Xoán, de pasaxe, en relación coas da Candeloria, cos Maios...
Noite de converxencia de tradicións
Un dos sermóns de San Agostiño (Sc. V) refírese aos que toman o baño no mar neste tempo, así como aos que acenden fogueiras nas camps. Pouco despois Martiño Dumiense, cristianizador da Gallaecia no De Correctione Rusticorum, refírese a cousas semellantes. Noite na que se abren as portas e xanelas para deixar que o orballo, o aire do San Xoán purifique a casa... e quizais nesa mesma soleira da xanela se pouse unha cunca con clara de ovo... a que, na mañanciña, tomará algunha forma que se saberá interpretar como agoiro. Lembramos, nesta noite, como na lúa de agosto, o baño fecundativo das nove ondas da Lanzada.
Noite de concentración de mitos: dise que nela se escoitan baixo as lagoas (Valdoviño, Doniños, Antela, Puzo do Lago de Maside...) o tanxer das campás de igrexas de cidades castigadas por avaricia, asolagadas... algo que se repite no mundo celta.
Galiza e Portugal e o fume espeso das sardiñas asadas
E velaí, nese reconverter gastronómico das festas, unha nova incorporación ao lume, sabendo que “polo San Xoán a Sardiña molla o pan”, as grellas de sardiñas ás portas de cada taberna ou casa . E toda Galiza e máis aínda a beiramar envólvese en fume espeso e recendo a sardiña asada. Para maior enxebreza, sardiñas acompañadas con cachelos e pan de boroa e desas cuncas de viño... algo que cómpre recuperar, ese pan e ese microcosmos que é a cunca, argallada polos saberes oleiros para as mans , como un Grial ou Cáliz popular.
Así, desde as movidas dos oitenta, a sardiña prateada e a súa espiña pasan a ser icono do popular tempo de San Antonio e de San Xoán, ben o saben os lisboetas e mesmo a Galiza de “para mariñeiros nós”: humilde xantar do pobo, símbolo da abundancia, por algo, de xeito retranqueiro levada e traída en enterro e fogueira ao rematar o Entroido e entrar na Coresma, cando debera ser ao revés: resucitar a sardiña e deixar as carnes de porco para o outono...
O arousán Julio Camba dicía que comer unha sardiña é como xantar o mar e sempre mellor medindo ben onde e con quen. Lisboa soubo manter, facer seu e recrear sobre o símbolo da sardiña, tal como fixo o ceramista Bordalho Pinheiro (1846-1905) e máis modernamente Joana Vasconcelhos... e velaí a tenda de souvenirs no Ressio “O Mundo fantástico da Sardinha”. Recolleron a lección os da movida bravú coruñesa, pintores como Xaime Cabanas, Cabezas, o mesmo Peteiro souberon darlle voltas e recrear sobre o tema.
Sardiña, peixe, amuleto, (IJZYS para os cristiáns), noutrora xantar dos pobres, con tantas significacións bíblicas, apostólicas, milagreiras... que entra no remuíño festivo, arredor das fogueiras, cachelas, das danzas, de contos e cantos, de pasados con presentes, de realidades con ideais e esperanzas, como ben sabe celebrar Carballo de Bergantiños, Poio, a Estrada, Ortoño, Muras, Río.... Bergondo, Camariñas, Ribeira...
Tamén asexa o botellón, a aculturación, entendemos que contaminar as praias choca co tradición. As cachelas deben ser nas campas.
