Balas perdidas para a memoria

Unha escavación que tiña como obxectivo edificar nas inmediacións da vella azucreira de Iria Flavia, en Padrón, deixou ao descuberto sete balas usadas na época en que a instalación acollera un campo de concentración franquista. Malia a importancia do achado para a memoria histórica, os proxectís acabaron no Museo das Peregrinacións de Compostela, o último dos lugares en que probabelmente buscaría alguén con interese en botar luz sobre o golpe de Estado e a ditadura que trouxo consigo. É máis, se foron levadas alí foi porque hai obriga de conservar todos os proxectís, independentemente da época á que pertenzan, "pero se chega a tratarse doutro tipo de obxecto relacionado co campo, por exemplo un cazo usado polos presos, non habería obriga ningunha de gardalo ", explica a investigadora da arte e museóloga Sabela L. Pato. Sen ela, probablemente nunca saberiamos da existencia do achado. A sorte quixo que cando as balas chegaron ao museo compostelán no 2007 (catro anos despois da escavación), estivese a realizar alí un traballo sobre o medievo, e o pasado mes de abril usounas como exemplo da necesidade de musealizar os obxectos relacionados coa represión franquista na xornada "Onde habita a memoria", que organizou o colectivo feminista Morad’Aura na Casa dos Capeláns de Padrón. Un museo propio Na súa intervención, Pato explicou que o depósito en Santiago das balas debíase ao feito de que a normativa lle dá prioridade aos museos provinciais e locais, e ao das Peregrinacións correspóndelle a contorna de Compostela e nomeadamente o territorio relacionado coa ruta xacobea, incluída Iria Flavia. Por iso foi alí onde as identificaron, marcaron e almacenaron ademais de confeccionar unha ficha exhaustiva que corrobora que datan do 37 e a súa relación co campo de concentración, que nin se nomeou na memoria da construtora. Mais, como nada teñen que ver coa súa temática, na mesma ficha indicaron que non eran "museables" e non formarían parte da súa exposición permanente. Por suposto, aténdense as consultas relacionadas con elas pero, como queda dito, é difícil que á xente interesada na represión franquista se lle ocorra pedir datos no Museo das Peregrinacións, cuxo persoal, ademais, tampouco é experto na materia. Esta é só unha mostra do pouco coidado que a nivel institucional se aplica á protección do patrimonio relacionado coa memoria histórica. E, por suposto, nada ten que ver coa profesionalidade dos equipos dos museos senón coa falla de vontade política dun Goberno galego que nin sequera apoia o debate parlamentar dunha lei de memoria histórica. O executivo presidido por Alfonso Rueda non ten necesidade de pactar coa ultradereita leis de concordia pois tras tantos anos de gobernos populares, Galiza non chegou sequera a ter nunca unha normativa similar á que agora se destrúe outras comunidades. Tampouco existe no noso país, -e apenas no Estado, salvo experiencias puntuais como a de Gernika ou a do refuxio de Cartaxena- un museo relacionado coa memoria ou a ditadura e, segundo explicou Pato en Padrón, a Lei de Museos de 2021 tampouco serve para solucionar a falta de mimo cos obxectos relativos a este período: "Neste ámbito a lei cala e é un silencio nada inocente que perpetua o relato da ditadura", di. Lamenta, ademais, que tampouco exista unha base de datos que relacione o material da época gardado nos distintos museos ou que moitas familias que atesouran pezas valiosas non saiban onde depositalas para que pasen a formar parte da memoria colectiva. Gardar a memoria A única vez que as sete balas estiveron expostas foi durante a mostra "Fóra dos Museos " que Pato comisariou en Numax no 2018 e que, precisamente, utilizaba pezas relegadas aos almacéns para darlle visibilidade "ás arestas, contradicións e baleiros do sistema museístico", segundo explica a información sobre a mesma que atesoura o Consello da Cultura Galega. Unha cabuxa de Cerámica Celta deseñada por Castelao, un bosquexo de carro de Said Armesto ou un mosaico romano do Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense foron outras das pezas desa singular mostra. Con respecto ás balas, pola información facilitada por Pato sabemos que se non ficaron enterradas baixo as vivendas edificadas preto da azucreira foi porque o solar estaba afectado polo ámbito de protección da ex colexiata, cualificada como Ben de Interese Cultural. Foi iso e non a presenza dun campo de concentración o que fixo que Patrimonio instase ao construtor a realizar unha escavación antes de autorizar a obra. A saber cantos achados perdeu para sempre a memoria.