Berta Cáccamo, os 'depósitos da mirada' que amalgaman a arte e a vida

Máis que unha exposición, un proxecto que, en certa forma, culmina un traballo comezado hai seis anos. No verán de 2018, dous meses despois do falecemento de Berta Cáccamo, o seu irmán Xosé María Álvarez Cáccamo, a compañeira deste, Beatriz García Ramos, e o crítico de arte e curador Juan de Nieves iniciaron o labor de ordenación da obra e do arquivo da artista. Reunido todo o seu legado, e coa incorporación do crítico Carlos L. Bernárdez ao equipo, seguiu un período de "frenética" actividade que incluía un primeiro esbozo de inventario, a consulta e estudo de cadernos, a elaboración de proxectos de catalogación, comunicación e difusión, entre eles, a organización de varias mostras en lugares como Cambados, Compostela, Madrid, Valladolid ou Barcelona. Todo ese traballo culmina agora coa doazón da parte documental do arquivo de Berta Cáccamo ao Museo de Pontevedra, que inaugurou esta sexta feira, no Edificio Castelao, a exposición Berta Cáccamo. Correspondencias de arquivo para iniciar esta nova etapa na traxectoria do legado da artista. "Non digo que o noso traballo remate aquí", explica Juan de Nieves en conversa con Nós Diario, "pero esta doazón si supón un punto de inflexión. É importante que os arquivos estean en institucións con capacidade de custodialos e darlles visibilidade con actividades relacionadas co seu contido. E probabelmente non hai outro museo mellor que o de Pontevedra para facerse cargo do arquivo de Berta. Estamos moi contentos de que o seu legado estea a carón do de artistas tan importantes como o mesmo Castelao, e cremos que esta cesión pode ser o punto de partida para iniciar un ciclo de maior atención ao herdo de artistas contemporáneos e, tamén, de mulleres creadoras". Por outra parte, non se pode esquecer o vínculo de Cáccamo coa cidade, onde exerceu como profesora da Facultade de Belas Artes e onde preparou varios dos seus proxectos, o que subliña a visión experiencial que a exposición propón sobre a súa obra. Correspondencias de arquivo nace como unha retrospectiva de Berta Cáccamo, mais tamén como unha oportunidade para mostrar a íntima conexión que existe entre os distintos rexistros presentes no arquivo (cadernos, axendas, diarios, libros de artista, correspondencia, fotografías e obxectos, entre outros) e a súa obra pictórica. Berta Cáccamo: A volta dunha pintora imprescindíbel O papel do papel "Non é habitual que os arquivos dos artistas sexan tan grandes, mais Berta, dentro da súa personalidade un tanto anárquica e caótica, amañouse para conservar unha inxente cantidade de elementos que, na miña opinión, son de enorme importancia para comprender iso creativo e o seu pensamento artístico", declara De Nieves. "especialmente, os seus cadernos, uns corenta, que son marabillosos. Algúns deles teñen valor de libro de artista en si mesmos. Outros, mesturan dunha forma moi suxestiva o cotián e o creativo. Son cadernos nos que se mestura todo, anotacións do día, apuntes autorreflexivos sobre a actividade artística e obras impresionantes". Na exposición que se organizou en Cambados en Cambados en 2019, Enteiramente pintado, xa se expuñan moitos destes elementos que constitúen o arquivo da artista, mais case como un apéndice á obra exhibida. Na mostra que se inaugurou esta sexta feira en Pontevedra, porén, queda patente a unidade orgánica entre eses documentos -testemuñas dunha mirada intensamente poética sobre a realidade- e a obra rematada. "En realidade, lendo as notas de Berta, observando os seus esbozos e debuxos, pódese reconstruír o seu pensamento artístico. Hai que lembrar que ela mesma anota nalgún lugar -e incluso chegou a dicirmo directamente nalgunha ocasión- que o seu lugar é o lugar do debuxo, o da obra sobre papel", revela o comisario da exposición. Efectivamente, Cáccamo instálase en París en 1990 e alí comeza a desenvolver unha certa preferencia pola obra sobre papel. "É unha etapa fascinante da súa traxectoria, na que realiza unhas pezas orgánicas, moi sensoriais e crípticas ao mesmo tempo, pero que revelan unha profunda reflexión sobre a pintura, sobre a creación plástica". Un novo libro recupera a obra de Berta Cáccamo Depósitos da mirada Esa mesma pulsión obsérvase nos obxectos, realizados con materiais precarios que Berta manipulaba levemente para convertelos noutra cousa diferente, obxectos poéticos que revelan unha ollada singular sobre o mundo. "Para min, non hai dúbida, son depósitos da mirada", afirma, rotundo, Juan de Nieves, que apela a un vocabulario duchampiano para describir a intervención da artista sobre eses fragmentos de realidade. "Son manipulacións infraleves que dan como resultado uns corpos cuxa estética e poética están intimamente ligados á súa práctica artística. E son importantísimos para comprender o seu universo creativo e o seu pensamento artístico. E nesta mostra, por primeira vez, adquiren unha presenza intensa que os pon en relación coa súa obra.". Ese achegamento íntimo á súa obra permite reconstruír un camiño vital inseparábel do seu traballo artístico: viaxes, lecturas, reflexións e intuicións que van sedimentando e contribuíndo enriquecer a obra pictórica. A mirada de Berta Cáccamo detense na natureza e na arquitectura, na arte e na paisaxe, ou, como explica De Nieves no texto curatorial, "simplemente nas pegadas e rastros instantáneos e irrepetíbeis que se nos aparecen coma iluminacións fuxidías". A exposición, por outro lado, culmina tamén un esforzo por situar a Berta Cáccamo no contexto da historia da arte recente no Estado: O Museo Nacional de Arte Contemporánea Reina Sofía vén de adquirir obra da artista, o que sen dúbida contribuirá a divulgar o importante papel que tivo na "relocalización" da pintura na década de 1990, nun proceso de depuración que reaccionaba ante os excesos da década anterior. "Berta tivo un papel moi importante na resignificación da pintura nese momento en que moitos creadores se refuxiaban en prácticas escultóricas e, sobre todo, na instalación. É agora cando se está recoñecendo o labor desas artistas que seguiron traballando con rigor no pictórico e ela é un dos exemplos máis representativos deste proceso”. Construír unha historia da arte máis inclusiva