A falta de medios pon en perigo o patrimonio teatral galego na emigración

Cando o teatro galego sufría a censura da ditadura floreceu alén mar todo un ecosistema dramatúrxico en contacto directo coa comunidade emigrante. O proxecto de investigación 'Recuperación do patrimonio teatral de Galiza (1936-1973). Emigración, exilio e resistencia interior' leva varios anos identificando, estudando e difundindo a literatura dramática e a produción teatral en lingua galega que foi escrita -e tamén representada- na Galiza e nas capitais do Río da Prata durante ese período. Coa intención de dar conta do seu traballo, o equipo do proxecto -baixo a coordinación de Carlos Biscainho, Diego Rivadulla e Teresa López- organizou para mañá e pasadomañá, 30 e 31 de maio, na Facultade de Filoloxía da Universidade da Coruña (UDC) o 'Simposio Internacional Teatro e ditadura no século XX: contextos ibéricos', achegando tamén a situación que viviron outros territorios da península durante ese mesmo espazo temporal. Un dos membros do equipo do proxecto, o investigador Carlos Biscainho, explica a Nós Diario que están "na cuarta etapa dun proxecto que quixemos iniciar, desta vez, no golpe de Estado e estendemos até 1973, o ano en que decorre a primeira edición da Mostra de Teatro Abrente en Ribadavia e cambia o panorama esta arte na Galiza". Na procura "do relato historiográfico galego na ditadura" tiveron en conta, por experiencias anteriores, que moita da información "estaba no anonimato". Pouco tardaron en confirmar esta idea ao constatar que "case non hai actividade no interior, entre a censura e a represión, e todo se despraza cara á colectividade galega da Arxentina e o Uruguai". A advertencia da emigración galega: "A Xunta debería protexer o patrimonio cultural galego na Arxentina" Pouco coñecían do que se gardaba na memoria do teatro galego neses países "alén dos fitos históricos coñecidos, como a estrea da obra de Castelao Os vellos non deben de namorarse, en 1941, ou algunha figura heroica, como Carvalho Calero no colexio Fingoi, non tiñamos moito máis", recoñece Biscainho. Comezaron primeiro un inxente labor de pescuda por varios arquivos públicos e privados "como o do fillo de Rodolfo López Veiga ou, no caso máis próximo, nos arquivos dos coros". Porén, a parte máis importante localizárona en entidades galegas situadas en Bos Aires (Arxentina) e Montevideo (Uruguai). A partir dos achados, como textos inéditos de Daniel Varela Buxán ou os diálogos de Tacholas, froito de varias viaxes entre 2022 e 2023, o proxecto creou unha extensa base de datos accesíbel e aberta ao público que se pode consultar na súa páxina web. Estado de conservación Unha das maiores preocupacións do equipo investigador, tras o seu paso polas entidades galegas de emigrantes do outro lado do Atlántico, foi o mal estado de conservación en que se atopa o material documental que puideron estudar. "A documentación está en perigo de desaparecer", asegura con contundencia Carlos Biscainho. Entre as razóns que explican esta situación sinala como principal que as entidades que os custodian "teñen recursos moi limitados para facelo, mesmo para ter o material que gardan sen catalogar". Pon como exemplo o caso do Centro Galego de Bos Aires, unha entidade que "funciona moi ben, por interese comercial, o hospital mais todo o que ten a ver coa cultura e o propio Teatro Castelao está como está". Da documentación que está "en perigo", o equipo do proxecto salienta "unha gran cantidade de fotografías, a maior parte delas sen datar". Ademais, atoparon textos dramáticos inéditos, que aseguran publicarán en breve, e coleccións de revistas que publicaban as entidades galegas no período estudado. "Neste último caso, por fortuna, contamos co labor que está desenvolvendo o Consello da Cultura Galega co seu traballo de dixitalización", indica Biscainho. Este investigador deixa claro que as entidades "fan o que poden, nalgúns casos de maneira heroica, nas súas circunstancias" mais, sinala, "non deixa de ser triste ver como as súas instalacións teñen roedores, pingueiras e inundacións como as que eu mesmo constatei durante a miña visita". Como consecuencia desta situación. Biscainho comprobou como "se perderon as primeiras páxinas dos textos dramáticos e despois é moi difícil identificalas". Os murais de Urbano Lugrís na rúa Olmos da Coruña serán patrimonio público galego Outro dos problemas que atoparon foi a desaparición, a curto prazo, das entidades "máis pequenas" neses países. "As persoas que quedan son maiores e as segundas e terceiras xeracións, xa desconectadas coa Galiza, teñen máis interese en conservar o patrimonio arquitectónico, o outro queda en último lugar", asegura Biscainho, "en gran parte por non ter conciencia de saber o que alí hai", engade. Moita desa documentación remata nas dependencias do Centro Galicia, o último recurso asociativo, mais "agora mesmo esta entidade está sobrepasada e só conta cunha bibliotecaria para controlar todo este material", relata este investigador. "O labor", insisten, "xa non consiste só en catalogar", senón que o grupo de investigación comprobou que "ten que ir máis alá e tentar restaurar e recuperar canto antes polo seu inmenso valor patrimonial". A base de datos do proxecto reuniu 13.000 documentos Na base de datos do proxecto 'Recuperación do patrimonio teatral de Galiza (1936-1973). Emigración, exilio e resistencia interior' contabilízanse, até agora, máis de mil nomes vinculados a esta actividade nese período no país e nas entidades galegas de Bos Aires e Montevideo. Aliás, atoparon máis de 400 colectivos que fixeron teatro galego coa súa correspondente documentación. "Ademais de pór nome a estas persoas e contar cos títulos das obras e a súa traxectoria, conseguimos dixitalizar parte do patrimonio que nós consideramos moi valioso", explica o investigador da UDC Carlos Biscainho. Entender os procesos Entre a documentación que se atopa agora na base de datos figuran desde cadernos de dirección de espectáculos tan senlleiros como a estrea na Galiza da obra de Castelao Os vellos non deben de namorarse, dirixida por Rodolfo López Veiga, até carteis das representacións. En total suman 13.000 documentos dun panorama que "non nega o que sabiamos até agora mais que o completa", en palabras de Biscainho. Con esta achega "non só temos datas e nomes do que representou o teatro galego durante a ditadura, senón que agora entendemos os procesos que o conformaron", conclúe.