Mar Caldas fusiona a historia familiar e o drama político no seu primeiro filme

José Caldas, sindicalista da UXT e concelleiro socialista, foi fusilado no monte do Castro, en Vigo, o 12 de maio de 1937, polos franquistas que acababan de iniciar o golpe de Estado que remataría coa II República. A súa historia cóntaa con detalle e con sensibilidade a súa neta, Mar Caldas, artista plástica e profesora na Facultade de Belas Artes de Pontevedra, na curtametraxe 12 de maio de 1937 –a súa primeira incursión no cinema–, un traballo meticuloso e, ao tempo, emotivo e delicado, no que conflúen o persoal e o social, o familiar e o político. Caldas guíanos coa súa propia voz a través de fotografías do Arquivo Pacheco, de retratos familiares e de documentos e recortes de prensa da época para proxectar unha mirada panorámica sobre os brutais códigos de violencia e destrución que os golpistas impuxeron. Mais faino sen apelar a recursos dramáticos e sen levantar a voz: presentando feitos e datos cunha obxectividade case notarial da que, non obstante, se desprende unha paisaxe desoladora da que non se sae indemne. "Non era fácil escoller o formato para narrar esta historia", explica Caldas en conversa con Nós Diario. "Non quería que todo quedase como unha historia familiar, porque a proximidade podía restarlle carga política. En realidade comecei a darlle forma a este traballo como proxecto expositivo, con cinco monitores que mostrasen cada un dos cinco capítulos, pero a medida que ía avanzando, vin que funcionaba como narración continuada e decidín seguir por ese camiño. Ten certas vantaxes, porque talvez nunha sala de exposicións o público non se para tanto e pode perder o fío". A artista foi afondando nese ton de obxectividade que achega 12 de outubro de 1937 a través de diferentes recursos. "A inexpresividade da voz narradora, a exposición de datos obxectivos, ou ese procedemento de ir analizando en detalle as fotografías... Todo contribúe a outorgarlle un certo aspecto brechtiano, de distanciamento, á película", comenta. "E tamén me serviu a min para atopar esa distancia emocional cunha experiencia que me tocaba persoalmente". Caldas segue a traballar no proxecto, agora si, en formato expositivo, e desvela que o traballo –que inclúe novos elementos–poderá verse na súa próxima exposición no Centro Galego de Arte Contemporánea, aínda sen data prefixada. O Play-Doc de Tui, vinte anos exercendo de porta aberta á realidade A memoria das mulleres A xénese de 12 de maio de 1937 pódese datar en 2014, cando Mar Caldas coordinaba na Facultade de Belas Artes unha exposición sobre as fosas e a represión franquista. Logo, ao entrar en contacto coas fotografías do Arquivo Pacheco, comprobou que aquelas instantáneas se entrelazaban coa historia familiar. "Vin que, a partir delas, podía crear ese xogo de ir conxugando a crónica familiar, a historia social da cidade e a Historia. Dalgún modo, era unha forma de apropiarme do capital simbólico e político que o golpe de Estado nos arrebatara". Por outro lado, Mar Caldas integra unha mirada feminista que evita que a descrición da brutalidade dos fusilamentos, dos asasinatos que tiñan como propósito espallar o terror entre a poboación, encubrise a violencia continuada que sufriron as mulleres, as sobreviventes daquela primeira criba. "Eu vivín coa miña avoa e a penuria que experimentei foi a dela. A miña memoria é a memoria das mulleres que tiveron que padecer unha violencia continuada ao longo dos anos, que aturaron unha represión económica ao quedar sen nada e ter moi difícil un acceso ao traballo, as que soportaron que reiteradamente entrasen nas súas casas, arrasando con todo, para rexistrar cada recuncho. Descubrín que saíron adiante a base de redes de apoio mutuo –familiares, veciñais, sociais...– que contrarrestaban o asañamento da ditadura con elas". Ese espazo feminino está intimamente ligado á memoria democrática: "Eu coñecín a historia do meu avó falando coa miña nai e coa miña avoa; é grazas a elas que este traballo existe". 'Taxibol' e 'Habitar', mellores filmes Internacional e Galego nos 19º Premios MICE: consulta aquí todas as gañadoras As dificultades para facer memoria Mais o filme de Caldas tamén mostra unha cara da II República que poucas veces se deixa ver: unha sociedade dinámica, na que a clase obreira tiña un protagonismo que até o daquela se lle negara. "O meu avó era un obreiro do metal, que sempre tivo a inquedanza de estudar. Grazas á súa pertenza ao sindicato puido estudar náutica, comercio... e acabou sendo mestre de taller da Escola de Traballo, ademais de chegar a ser concelleiro na cidade de Vigo, cando o Partido Socialista logrou a Alcaldía", relata a artista. Pero este exercicio de memoria resulta complicado mesmo case un século despois. Caldas enumera as dificultades coas que se atopou para acceder aos arquivos militares –"fanche esperar un mínimo de seis meses e, cando chega o permiso, danche un só día para atopar todo o que buscas"– e incluso para unha colección pública como a de fotografía de Pacheco, de titularidade municipal. "Afortunadamente, hoxe as hemerotecas e moitos arquivos están dixitalizados e fan máis doada a investigación", subliña a artista. "Incluso hai xa un bo número de coleccións de prensa obreira da época á que se pode acceder sen problemas". E, por razóns obvias, segue resultando complexo relatar certas cousas. "A miña nai aínda estarrece ao ver que se fala en público destas cousas", confesa Caldas. "Creo que a proximidade da xeración dos nosos pais con todo aquel terror impediu unha reflexión pausada sobre o sucedido. Ademais, por suposto, da forza do gran trauma vivido e do silencio imposto polas autoridades". Ademais, permanecen vixentes certos tabús e reservas que impiden o enfrontamento co relato dos vencedores. "En certo sentido, inculcaron tanto a demonización do inimigo, dos rojos, que a lembranza acabou por despolitizarse. Por iso creo que é importante que se faga este exercicio de memoria, para que non se rompa a transmisión. Se non, corremos o risco de que se esqueza o que ocorreu, que as novas xeracións non cheguen a coñecer a verdade. É un risco real, porque neste momento estamos vendo como existen novas ameazas de regresión, de grupos que queren silenciar o sucedido ou incluso negalo". O paseo como acto revolucionario