Perdidos e recobrados

Resulta doado pensar na historia da literatura como un enorme proceso de perda con ocasionais recuperacións. A día de hoxe estamos familiarizados coa idea dos clásicos ou do canon, as obras, mesmo dun pasado recente, que continúan a ser referentes para nós. Como todo proceso de selección, a canonización literaria non é inocente nin está afastada de condicionantes políticos, sendo habitual que se impugnen algunhas escollas e que se reivindiquen outras que quedaron fóra. Pero se hoxe a construción do canon é un campo de batalla, houbo un tempo onde se rexía por elementos moito máis mundanos, como a simple persistencia física dos materiais. No contexto occidental houbo dous grandes períodos marcados pola preeminencia do papiro e do pergameo, revolucionarios no seu momento pero cun acusado deterioro no tempo que, cando non facía as obras ilexíbeis, deixábaas significativamente mutiladas. Algo similar podería dicirse doutras solucións que se deron noutras latitudes: panos de algodón, follas de árbores como a palma ou cortiza de varios vexetais comprenderon as solucións relativamente efémeras doutras culturas para construír algo que hoxe podemos identificar como libros. Porén, todas estas manifestacións tiñan en común o laborioso que era copiar a man cada exemplar, con detalle e evitando os erros. Na antigüidade grecolatina era frecuente o emprego de escravos letrados e aínda así pode rastrearse a frustración de autores e editores no tempo investido e nos numerosos erros que pasaban ás copias. A volatilidade e desgaste acelerado dos libros era unha das preocupacións nas bibliotecas da antigüidade. Unha obra en deterioro podía ser copiada de novo, podía ser escolmada, quedando coas citas máis relevantes (e aínda lexíbeis) ou podía ser simplemente expurgada aínda que iso implicase, en moitos casos, a súa posíbel eliminación da historia da cultura humana. O recordo que temos do pasado é necesariamente fragmentario pero tamén está sometido a azares e a unha estatística implacábel: conservamos aquelas pezas que máis abundaban, porque é máis probábel que unha copia sobrevivise. A Iliada e a Odisea homéricas, que durante moitos anos foron a marca de prestixio de calquera biblioteca occidental, chegaron a nós de varias formas. Porén, outros autores que gozaron de certa popularidade son descubertos accidentalmente, chegan no eco dun par de liñas ou de fragmentos, e aínda se especula con outras obras de Homero perdidas para sempre. A obra do comediante Menandro, moi popular na súa época e cunha arte considerada só por detrás de Homero era practicamente descoñecida. A comezos do século XX, unhas obras realizadas nunha casa do Cairo devolvían o achado dunha urna con varias pezas súas. A crítica, implacábel, volveu sobre estas comedias redescubertas con certo desencanto. A mitificación do pasado acompáñanos sempre e resultou que os temas e comicidades de Menandro non resistiran o paso do tempo e mesmo producían certo amago de vergoña no lectorado contemporáneo. Moitos destes legados atópanse de maneiras inesperadas. Na embalaxe e as máscaras das momias exipcias veñen aparecendo restos dun material reciclado formado por poemas descoñecidos de Safo, anacos dos evanxeos máis antigos que se conservan ou tratados médicos. Tamén, como parte do enxoval funerario nestes mesmos contextos, temos acceso a textos importantes, como o propio Libro dos mortos, o manual do alén mundo imprescindíbel para levar a propia alma a un bo fin. Legado post-mortem A reciclaxe e o legado post-mortem seguen sendo moi importantes neste tipo de contextos. Un dos elementos máis importantes da cultura galega, o pergameo Vindel, rescátase das tapas dun vello exemplar de Cicerón onde fora parar pola calidade do seu material, ignorando o interese dos seus vellos versos. Moitas das perdas culturais dos últimos séculos podemos atribuílas a esta mesma clasificación do que merece ser conservado e do que non. Este ano anunciábase que a intelixencia artificial estaba implicando unha revolución á hora de ler textos carbonizados afectados pola erupción do Vesubio A procura de literatura esvaecida é unha aventura que non parece ter fin. A comezos deste ano anunciábase que a intelixencia artificial estaba implicando unha revolución á hora de ler os textos carbonizados da Vila dos Papiros de Herculano, afectados no seu día pola erupción do Vesubio. Os restos, estudados fragmentariamente desde hai décadas e enormemente fráxiles, poderían por fin amosar todos os seus secretos. O eventual acceso a unha biblioteca antiga fosilizada devolveranos unha visión inédita sobre o pasado clásico e neste 2024 xa nos deixou a descuberta dalgunha obra descoñecida. É certo que nada espectacular, polo de agora, non sendo propia recuperación dun pasado que se daba por desaparecido.