O regreso da mostra prohibida da Estampa Popular Galega

Vicente Vázquez Diéguez, un dos artistas fundadores da Estampa Popular Galega, lembrábao nunha entrevista en Sermos Galiza, en 2022, "pensamos en facer chegar a arte á xente con prezos asumíbeis. A arte non é só para os ricos. A xente podía ter até un Laxeiro, que formou parte da Estampa Popular Galega, e vendíase ao mesmo prezo que as pezas doutros membros do grupo. A Estampa era aberta, calquera podía formar parte dela, non había elitismos. Calquera podía vender un gravado e todo isto estaba artellando unha fronte cultural na órbita da Unión do Povo Galego (UPG)". Aquela referencia de Vázquez Diéguez remitía os lectores e as lectoras á imaxinación de como serían as obras que formaran parte daquela iniciativa, que tivo un importante recorrido nun ano politicamente relevante, 1968, para ficar truncada en Tui a pouco de abrir na popular casa de comidas Galicia, coa detención de dous dos promotores, Xavier Pousa e Elvira M. Villa A mostra que abriu esta sexta feira, 27 de setembro, data marcada a ferro na memoria do antifranquismo, sitúanos naquel tempo de represión pero tamén de articulación da resistencia. A vontade daquel grupo de artistas, frutificara e conseguira a adhesión dunha diversidade de artistas nun proceso de difusión que ocupaba as paredes de sitios accesíbeis e populares, como foi a cafetaría Gaiola en Santiago, nun ano crítico na universidade galega. O CGAC non tivo en conta a vangarda da Estampa Popular, lamenta Acuña O comisario da exposición, Xosé Enrique Acuña, explica no fermoso catálogo editado para a ocasión, os pormenores deste fito singular da vangarda pictórica do momento. "Tratouse dun movemento artístico que na Galiza nunca foi recoñecido coa intensidade que merecería desde as instancias oficiais. Mínimos son os museos galegos que custodian as súas estampas e só o empeño da Fundación Xavier Pousa permite analizar e caracterizar unha aventura artística que, a rachar con medos e lugares comúns, empeñouse en achegar un discurso vangardista". Un esquecemento que non se produce noutras instancias como nos explica nas horas previas á apertura, "cómpre chamar a atención que o CGAC, desde a súa fundación, non tivese en conta o carácter de vangarda da Estampa Popular Galega, e non lle dedicase unha mostra en 30 anos. Contrasta moito coa atención que lle prestou, con presenza nas súas salas, o homónimo Museo Reina Sofía". A lenta maduración e un manifesto Patiño coincidira con Luís Seoane en Madrid cando este abriu en 1967 unha mostra de gravados, e narra no seu documentado traballo Acuña, "o impacto que esta obra gráfica de Seoane marcou en Patiño, que transmitiu a Vázquez Diéguez e mais a Pousa que o camiño marcado por Seoane era o que se tiña que seguir para pór definitivamente en marcha a Estampa na Galiza. Vicente Vázquez Diéguez expuxo en Vigo en novembro dese mesmo 1967 –antes fixérao en Madrid nunha mostra en apoio dos estudantes palestinos– e, por conversas que se afianzan nese verán, o grupo promotor e máis activo decide que xa é o momento de procurar a captación de novos compromisos e autores, e deseñar a estrutura de traballo colectiva. Esta quedou marcada por confiar nos artistas que se movían, aínda que con diferente intensidade de compromiso, no panorama antifranquista. Con presenza de nomes situados na contorna do PCE, outros na UPG e algúns, os máis, como simples desencantados ou claramente rebeldes e incómodos coa xa longa ditadura do xeneral Franco". Explica Acuña os antecedentes e os debates de fondo que se levaban producindo entre os artistas da época, e como a Estampa é lanzada coa redacción dun manifesto fundacional "con discurso central de Raimundo Patiño, contribucións de Vicente Vázquez Diéguez e aceptadas indicacións de Méndez Ferrín". "A arte nace no pobo e ten que ser para o pobo", sinalaba o manifesto O manifesto é moi na liña doutros programáticos da época: "O pobo galego ten, entre outros dereitos, o de acceder á arte, polo tanto xorde a Estampa Popular Galega cos anceios e fins de substituír a dualidade 'pintor-espectador' pola de 'pintor-pobo', espallar o gravado na xente e reflectir nel as súas dores e ledicias, integrando o pintor no vivo latexar do país (…) A música, a danza, a poesía e a pintura naceron como expresión sinxela e popular e en cada intre histórico son a representación máis clara da estrutura social vixente, a arte, ao mercantilizarse, pasa a ser o prurito e o luxo dunha minoría ‘educada’, perdendo así a súa propia esencia: a de ser un alto e fondo valor social. A arte nace no pobo e ten que ser para o pobo". Comezo en Santiago, final en Tui O programa expositivo cúmprese e resulta emocionante seguir os detalles do itinerario, a escolla dos lugares, a incorporación de novos adherentes á proposta, a recepción e a difusión dos gravados que se poñen á venda. A primeira mostra abre en Compostela o 31 de maio de 1968, mantívose na cafetaría A Gaiola durante dez días e contou coa participación dos elementos máis activos, Pousa, Patiño, Vázquez Diéguez e Xulio Maside, aos que se sumaron Ánxel Sevillano, Pedro Agrelo, Xosé I. Pedrosa, Alfonso Gallego Vila e Beatriz Rey, a única muller do grupo. Tamén unha figura xa consagrada como Laxeiro, un acreditado gravador como Rivas Briones e, "sorprendentemente, dado o seu escaso achegamento ideolóxico cos promotores da Estampa Popular Galega (EPG), o pintor galego asentado en Madrid Tino Grandío, que sería a primeira e única vez que participaría nunha mostra da EPG". A segunda etapa é na Coruña e tamén, na procura dun público popular, noutro local de hostalería. O 26 de xuño, abre na taberna Las Tinajas, "coa baixa de Grandío, e para esta ocasión súmanse Elvira M. Villa, a segunda muller que se incorpora á Estampa, Ventura Cores, Mareque, Lodeiro e un pintor como Manuel Torres, moi respectado grazas á súa compacta traxectoria artística na República". As festas do San Roque na parroquia de Parga, no concello de Guitiriz, foi o terceiro fito da estampa os días 17, 18 e 19 de agosto dese ano 1968 e a seguir Monforte presentou a cuarta mostra "cunha activa participación de Lois Diéguez (…) que finalizada a mostra, achegaría a Xavier Pousa e Elvira M. Villa un relatorio en que, como exemplo da seriedade que se lle quería dar a esta xira expositiva, se recollía unha puntual contabilidade". Había mostras apalabradas en Ourense, Lugo, A Estrada, Lalín e no Parvadas, unha tasca de Pontevedra, pero é en Vigo no Bar Elixio, un dos espazos populares de maior tradición tabernaria, onde se dá un dos eventos con máis repercusión e despois viaxa até A Guarda e ao pouco tempo recala en Tui onde chega a abrir uns días e onde remata manu militari a Estampa Popular Galega. Xustiza poética no retorno das obras a Tui A exposición que agora podemos contemplar en Tui conserva o encanto de restaurarse practicamente no mesmo estado no que foi censurada. Non se fixo unha restauración, nin unha reprodución, vémola tal e como se descubriu nos fondos que custodia a Fundación Xavier Pousa "sen agochar nin as súas feridas, nin tampouco as cicatrices que padeceron tanto polo seu ocultamento preventivo, como todo aquilo que, sobre elas, causou o paso do tempo". A exposición reivindica a figura de Elvira M. Villa O relatorio do que sucedeu co feche de 1968 en Tui é unha expresión de como se manexaban as cousas na época, "cando pasaran ben poucos días da única visita que o xeneral Franco realizou a Tui, como se alguén xa andara á esculca sobre ela, chegan os problemas. Segundo Elvira M. Villa, a denuncia dun particular que sitúa na contorna dunha familia da localidade que tivera directa participación na represión perpetrada no 36 e, a maiores, coa que o propio pai de Elvira tivera problemas relacionados co contrabando con Portugal, puxo a andar a máquina represiva propia dunha Ditadura. Unha delación interesada que frustraría en poucas horas a continuidade da mostra da EPG no “Galicia” e que, por indicación do denunciante ante a Policía, inquisitorialmente se centraba nunha estampa do pintor lucense X. I. Pedrosa. Deteñen a Elvira M. Villa e Pousa, que pasa varios días preso en Pontevedra e ábrese instrución na xurisdición militar con ameaza de consello de guerra, un proceso que Acuña desmiúza en detalle na súa investigación e tivo repercusión en xornais de Madrid e Barcelona "que publicaron a noticia nas súas páxinas xerando escándalo no mundo cultural". Apupada polos contactos madrileños de Raimundo Patiño, chegou á axencia France Presse que a rebotou a diversos xornais europeos. Un deles, o prestixioso Le Monde resumíaa nun breve: “En Galicie, l’organisateur d’une exposition de peinture de Tui a été arrêté et remis aux autorités militaires, sous l’inculpation d’insultes à l’armée”. A exposición complétase con documentos de toda a repercusión na prensa da Estampa Popular Galega, e reivindica singularmente a figura de Elvira M. Villa, que faleceu no ano 2023, e cuxa traxectoria como pintora e pedagoga explica nun epílogo ao catálogo, a escritora Marga do Val.