O auxe do bolo celta: de case desaparecer a contar con máis de 2.000 xogadores

Un espazo plano e libre de obstáculos, unha serie variábel de bolos situados nunha pequena elevación, unha bóla de madeira e bastante forza. Eses son os ingredientes principais para xogar aos bolos celtas, un deporte cuxas orixes son incertas pero que se vén practicando na Galiza desde hai varios séculos. A pesar do nome, os seus inicios sitúanse nos países nórdicos, mais pénsase que foron os celtas ou os peregrinos do Camiño de Santiago quen introduciron a modalidade no norte da península Ibérica. Non existen documentos escritos que delimiten de xeito claro o comezo desta práctica na Galiza, mais o investigador José Rodríguez sinala a existencia de referencias verbais que o sitúan, polo menos, na segunda metade do século XIX. Daquelas, e no transcurso do século XX, era habitual que se xogase na praza central da vila como complemento festivo dos actos profanos das festas ou en espazos máis adecuados como lugar de reunión, con apostas de gando e viño de por medio. Este, e as liortas entre xogadores que se orixinaban de cando en vez, foi un dos principais motivos polos que este deporte foi prohibido e penalizado en moitas ocasións. Os anos do golpe de Estado franquista e a guerra foron dramáticos tamén para a práctica dos bolos celtas, que non se comezaron a recuperar até comezos da década dos 80. Así nolo conta Isidro Costas, presidente da Federación Galega de Bolos. En 1990 o bolo celta pasa a formar parte da lista de deportes federados e a compartir federación co bowling, máis coñecido na sociedade. Un ano despois comezan as ligas rexionais e os campionatos galegos e estatais, onde tamén participan Asturias, Cantabria e Madrid. A partir dos 90 chega o rexurdir dos bolos, aumentando o número de equipos inscritos, de ligas e de campos de xogo. Na actualidade existen 36 equipos federados —hai máis clubs que xogan de xeito esporádico e non oficial— e máis de 2.000 xogadores inscritos por todo o país. Con todo, segue a ser unha práctica moi minoritaria e, polo xeral, descoñecida no groso da sociedade, especialmente entre a xente nova. Malia estar nunha etapa de bonanza en comparación con décadas anteriores, precisa de maior difusión, protección e sensibilización por parte das institucións, ás que se lle reclama que o declaren Ben de Interese Cultural Inmaterial. Podería parecer que os bolos celtas é un deporte que só practican homes de certa idade, pero a realidade non é sempre así: “Temos moitísimos rapaces novos grazas ás escolas deportivas e campamentos de verán. En Pontevedra é onde máis se está a traballar neste aspecto; en cambio, na Mariña, a zona máis activa da provincia, a idade media dos xogadores é moi elevada”, explica Isidro. Tamén incide no papel da muller, cada vez máis presente: “Aínda que xa xogaban desde había moitos anos, agora a nivel federativo están a ter bastante actividade. Están introducíndose cunha forza impresionante, presidindo e creando novos clubs”. Existen cinco zonas na Galiza onde os bolos están especialmente vivos. No suroeste destaca o territorio do Val Miñor, e concellos como Tomiño, Oia e O Rosal (Baixo Miño), así como Soutomaior, Pazos de Borbén ou Fornelos de Montes (comarca de Vigo). Tamén salienta a actividade de Dodro (O Sar), A Pobra do Caramiñal e Boiro (O Barbanza) onde hai até catro campos de bolos, así como a Terra de Caldelas ou a comarca de Viana e, sobre todo, o municipio de Viana do Bolo, onde hai máis licenzas de toda Galiza, e no centro e o norte destacan as comarcas da Mariña, Quiroga, Terra Chá ou o concello de Pantón (Terra de Lemos). Tamén se practica en América do Sur, especialmente na Arxentina e o Uruguai, a onde foi levado por emigrantes galegos no pasado século. De feito, o Centro Valle Miñor de Bos Aires ten 96 anos e o de Montevideo fai este mes 77 anos de vida. As variedades do xogo Agora mesmo hai rexistradas no país 18 modalidades de xogo: cinco delas en perigo de extinción e outras cinco que se xogan moi esporadicamente. “Posibelmente haxa algunhas máis, aínda hai posibilidades que descubramos que nalgunha aldea de Ourense ou Lugo se xogara outra modalidade”, explica Isidro Costas. A diferenza entre modalidades é bastante reducida —número e forma dos bolos, puntuación…—, xa que todas as amentadas forman parte da mesma: pasabolo. Neste sistema, ao contrario que no de derribo —como o bowling—, tamén conta a distancia á que as pezas son enviadas tras o golpe, polo que a forza do lanzamento xoga un papel esencial. Un dos atractivos do bolo celta é que os materiais e o modo de xogo actuais son moi similares aos utilizados hai séculos. Desde a Federación tentan que cada unha das catro ligas —dúas en Pontevedra, unha na Coruña e outra en Lugo— xogue na súa propia modalidade, promovendo así que non caian en desuso. Nese aspecto a liga luguesa é a máis particular, xa que cada equipo pode escoller unha modalidade cando xoga de local e, polo tanto, cada semana practícase unha distinta segundo onde sexa a partida. Como se xoga aos bolos celtas? Xa que hai tantas modalidades como lugares onde se practica, ímonos centrar na do Val Miñor, a máis popular. O campo de xogo ten forma de cono truncado e ha de ser de xabre areento compactado. Na parte máis estreita sitúase o lanzador, sobre unha base elevada de formigón, que debe derrubar 18 birlos —de buxo, con forma de supositorio e colocados en fila— situados na boleira a cinco ou seis metros de distancia. Para iso válese dunha bóla de madeira ou fibra de entre 1,5 e 2,3 quilogramos de peso. A raia de 10 está situada a 21 metros da boleira, e chámase así porque os bolos que superen esta liña tras o lanzamento contan dez tantos. Os que non alcancen a liña valen un tanto. A bóla sempre debe traspasar a raia de 10 despois do lanzamento, senón considérase como cero tantos. Hai un segundo lanzamento, chamado birlo, que se executa desde un extremo da raia de 10 e onde a bóla vai rodando polo chan, ao estilo do bowling. Contabilízase un tanto por cada bolo derribado, que se suman aos do anterior lanzamento. As competicións poden ser individuais, por parellas ou por equipos, con número de boladas e de tantos variábel, aínda que o normal é que para conseguir un punto precises facer 90 tantos e para gañar a partida conseguir entre catro e seis puntos.