Cereais, o elemento esencial: a perda da superficie cultivada

A redución do uso de espazo agrario destinado á produción de alimentos para animais e persoas en Galiza evolucionou en paralelo á drástica desaparición dun gran número de explotacións, en particular nos últimos 30 anos, sendo abandonada unha ampla extensión de elevado potencial produtivo agrario, rapidamente ocupada polo mato ou pola plantación de eucaliptos que chegou a estar fomentada pola propia administración galega con fondos da PAC (Política Agrícola Común). O modelo produtivo así configurado resulta ser, desde a perspectiva da alimentación humana e das producións animais que en Galiza se desenvolven, altamente dependente da provisión de insumos exteriores, cunha balanza comercial agro-alimentaria negativa e sumamente vulnerábel ás oscilacións de prezos dos mercados internacionais. Non podemos continuar importando cada ano enormes cantidades de alimentos, por razóns de seguridade alimentaria para a poboación e de viabilidade das explotacións gandeiras que vertebran e coidan do territorio. Será cada vez máis difícil seguir “importando terra”, ao mesmo tempo que se deixa sen aproveitar o potencial de cultivos e forraxeiro de Galiza, o que exixe unha reorientación urxente da política agraria impulsada desde a administración galega. A evolución do sistema agrario galego Os estudos historiográficos e arqueolóxicos sobre as orixes da agricultura galega mostran que a base enerxética da alimentación constituíana tradicionalmente os cereais combinados co consumo de froitos como landras primeiro e, máis tarde, castañas. A especie de cereal dominante era inicialmente o trigo, xunto con cebada, avea e cereais de grao pequeno (millo miúdo e paínzo) aos que se uniría máis tardiamente o centeo. O panorama alimentario, en canto ao uso dos cereais, non cambia basicamente durante séculos até a revolucionaria chegada do millo procedente de América a mediados do século XVII. Desde a súa introdución, a súa adaptabilidade e alta produción comparada cos cereais do “Vello Mundo” propiciou a súa expansión ao longo do século XVIII, protagonizando un proceso de adaptación de rotacións e substitución paulatina de cultivos. Así se configuraron as bases dun rico policultivo destinado á subsistencia e ao pago de rendas que se acompañaba pola cría de gando vacún e de pequenos ruminantes, baseada nas forraxes, como forma de xerar ingresos complementarios, e onde o toxo fornecido polo terreo de monte, enriquecido polas dexeccións do gando, proporcionaba os nutrientes para fertilizar as terras de cultivo. A revolución industrial de finais do século XIX e comezos do século XX, coa aparición dos fertilizantes químicos e a posterior mecanización dos labores agrícolas, provocou profundos cambios na agricultura tradicional galega, que era capaz de obter unha alta produtividade por hectárea mediante un uso intensivo de man de obra. Estes cambios, caracterizados pola progresiva intensificación gandeira sobre o espazo agrario, o incremento da produción forraxeira para a alimentación animal en detrimento dos cultivos destinados á alimentación humana e a emigración da man de obra excedente, prolongaríanse en paralelo a unha drástica redución do número de explotacións, até practicamente os nosos días. A superficie de cultivo A análise dos datos estatísticos do Ministerio de Agricultura de España (MAPA) recollidos no Anuario de Estatística Agraria do ano 1932 e na Enquisa sobre Superficies e Rendementos de Cultivos do ano 2021 permítenos observar a evolución das superficies de cultivo e usos do solo en Galiza nun lapso de nove décadas. Á marxe de posíbeis diferenzas metodolóxicas, márcase unha tendencia con dúas características fundamentais: por unha parte, o descenso da superficie cultivada, que perde case dúas de cada tres hectáreas, pasando de cerca de 900.000 hectáreas en 1932 a pouco máis de 350.000 hectáreas en 2021 e, inversamente, un forte aumento da superficie arborada que multiplica case por tres a superficie existente en 1932, pasando de 423.000 hectáreas a 1,2 millóns en 2021. En canto á superficie ocupada polos cereais-grao, das 377.000 hectáreas cultivadas en 1932 só quedarían 32.000 noventa anos despois. Se ben é certo que a mellora xenética e as técnicas de cultivo permiten obter na actualidade unha produtividade por hectárea superior (en particular para o millo), este incremento non permite nin de lonxe compensar a perda de superficie cultivada. As consecuencias O consumo medio aparente de trigo en España correspondería, en base a datos do MAPA, a case 100 kg de grao por persoa e ano. Asignando un rendemento medio de 2,68 toneladas de grao de trigo por hectárea serían necesarias unhas 100.000 hectáreas para cubrir as necesidades da poboación galega. Resulta, por tanto, que no suposto de que toda a produción de trigo que se produce en Galiza anualmente se destinase ao consumo humano, chegaría escasamente para alimentar mes e medio a poboación. Por outra parte, a produción animal é a principal actividade agraria galega, achegando a cría de gando vacún e pequenos ruminantes, de aves e de porcos o 57% do valor total da rama agraria de Galiza segundo os datos de Macromagnitudes Agrarias do MAPA correspondentes ao ano 2021. Para a alimentación destes animais impórtanse anualmente arredor de 3 millóns de toneladas de concentrados, que entran na súa maior parte polos portos da Coruña e de Marín, correspondendo a case 2 millóns de toneladas de cereais-grao, 840.000 toneladas de tortas de oleaxinosas e 330.000 doutros ingredientes. Tendo en conta que en 2020 a produción total de cereais-grao en Galiza ascendeu a algo menos de 150.000 toneladas (millo: 64%, trigo 24%, centeo 10%), a nosa produción interna permitiría cubrir menos do 8% do consumo de cereal-grao para alimentación animal. No relativo ás materias primas proteicas dos concentrados, a dependencia do subministro exterior é do 100%, sen que exista produción interior destes cultivos. A terra importada As consecuencias desta dependencia alimentaria poden valorarse en función da terra necesaria para producir os cereais e materias primas importadas. Un simple cálculo, asignando valores de rendementos estandarizados para os distintos cultivos, indícanos que para a alimentación humana importaríamos anualmente o trigo producido en algo máis de 85.000 hectáreas, mentres que para a alimentación animal se importarían cereais producidos en máis de 370.000 hectáreas, o que supón unha “plataforma de terra importada” de cereal superior ás 450.000 hectáreas. Por outra parte, se temos en conta a superficie necesaria para subministro das tortas proteicas consumidas anualmente pola cabana gandeira galega, esta ascendería a máis de 250.000 hectáreas. Co cal, a cifra total de terra de cultivo que soporta a produción de cereais e tortas proteicas importadas sería dunhas 700.000 hectáreas, o que representa case o duplo do total de superficie de cultivo que temos na actualidade en Galiza (370.000 hectáreas). Corolario Para alimentar persoas e animais en Galiza, importamos terra por un valor que duplica toda a superficie de cultivo da que dispoñemos. A alta dependencia no subministro de alimentos constitúe un factor de vulnerabilidade que debe ser corrixido. Por outra parte, constitúe un risco para a estabilidade das granxas galegas en situacións que poidan interromper o subministro normal de materias primas alimentarias. A ampliación da superficie de cultivos de Galiza só sería posíbel sobre áreas de alta calidade edáfica actualmente abandonadas ou con baixo grao de utilización, sempre baixo sistemas con baixo impacto ambiental (rotacións de cultivos, inclusión de leguminosas, mínimo laboreo) e con unidades de produción de suficiente dimensión que permitan custos unitarios competitivos. A integración do sistema de cultivos/aproveitamentos forestais en unidades de xestión sobre terras de boa produtividade sería unha forma de paliar a dependencia exterior, mentres que sería imperativo recuperar para a produción agrícola as terras forestadas indebidamente. Como indican expertos analistas agrarios galegos, as medidas que deben ser aplicadas desde a administración de forma urxente para comezar a reverter a situación de dependencia alimentaria sintetizaríanse en: —Unha urxente “reforma agraria” adaptada ás necesidades actuais do agro galego, non centrada na propiedade, senón nos usos e na mobilización produtiva das superficies, que reduza o abandono, promova a produtividade da terra e sirva como medida de prevención de incendios forestais. —Unha ordenación de usos do solo que delimite o espazo que deben ocupar as terras de vocación forestal e as que deben reservarse para un aproveitamento agro-gandeiro e que permita compatibilizar as demandas da poboación para eses territorios de tipo ambiental, residencial ou turístico coas funcións tradicionais de produción. —Unha reorientación dos sistemas produtivos das explotacións gandeiras cara a modelos que estean máis baseados nos recursos forraxeiros e menos dependentes das compras de alimentos para o gando, aproveitando así as vantaxes agroclimáticas de Galiza para reducir os custos de produción e producir, preferentemente, alimentos de calidade diferenciada.