Ana Cabaleiro: vivir os lugares

—O libro Xa vemos palmeiras naceu grazas a unha residencia literaria, pois foi un proxecto galardoado co I Premio Exeria de creación literaria, convocado en 2022 polo Concello de Santiago e a Residencia Literaria 1863, en colaboración co Consulado General de España en Xerusalén. Por que se presentou e como foi todo o proceso de creación? Adoitan valorarse moito entre os autores e as autoras estas experiencias porque permiten centrarse por completo na escrita… Desde que rematei a escrita d'As Ramonas teño na cabeza unha novela que non dou escrito e entre medias creei Deixádenos remar, e agora decidinme con esta. Como me gusta a literatura de viaxes, dixen "vou facer algo contando unha viaxe real apoiándome nos colegas que conservo daquel tempo, e no diario, nas fotos e nas propias lembranzas". Entón comecei, pero decateime de que o libro non era nada doado porque me exixía facer unha relectura literaria á hora de escribir. Unha relectura da miña propia voz narrativa, pois non podía utilizar a voz narrativa dun personaxe, senón que debía potenciar a dunha narradora que se semellase á dunha persoa que está viaxando. Entón deime conta de que aquel diario que narraba con tanto afecto, por ser o primeiro, non tiña valor de ningún tipo. De feito, prometinme que cando o libro se publicase, ese diario sería destruído, pois non quero que ninguén lea o que escribín aí porque era verdadeiramente malo. A iso hai que sumar que máis da metade das fotos debinas ir borrando polo camiño, polo que moito do que pensaba que tiña non tiña. Entón foi todo coma un fiasco e tiven que reconducir o proxecto. E ía moi lenta. Empezara cara a finais de ano, e aínda non chegara a Semana Santa e xa parara, e como non era capaz de continuar, deixeino. Pero cando vin que saían as bases do Premio Exeria, como eu sempre tiven unha teima moi forte con dispor de tempo para escribir e estar nun lugar só para iso e ter a escusa perfecta, pareceume marabilloso. Gañei a convocatoria e pareceume ideal, e máis escribindo un libro que vai sobre a viaxe, nun premio que leva o nome da primeira escritora de viaxes que temos no mundo occidental e ademais facendo unha viaxe. Era a cuadratura do círculo. Cando mo comunicaron, foi como se todo me viñese de volta, e ese día regresou a min toda a enerxía que levaba aparcada durante meses. A partir de aí, eu tiña un plan de traballo, cheguei ao lugar, fixen unha rutina fantástica, desfrutei moitísimo do proceso, e todo foi moi rodado, todo encaixou alí naquel momento. O que eu tiña idealizado sobre as residencias literarias e as estadías creativas fíxose realidade. Volvín ao mes co plan de traballo rematado, e tres meses despois tiña o libro rematado e revisado. O premio salvou o libro, se non, non o conseguiría. —O libro pareceume un xénero híbrido entre a novela, a crónica de viaxes, e mesmo un ensaio sobre o turismo e as viaxes. Que é para vostede? Eu tiña un problema á hora de definir que tipo de libro quería facer. Un libro de viaxes ao uso non me parecía oportuno, porque non tiña material para construílo. A metade das cousas había moito tempo que pasaran, concretamente 15 anos. O propio xénero literario fallábame, e por iso non estaba cadrando. Comezou sendo algo híbrido, entre unha viaxe propia, na que a voz narrativa se impoñía. Pero eu non sei definir este libro. Non é autoficción pura, non é crónica de viaxes, pero si ten reflexións sobre o que significa ser turistas e viaxeiras. É moi híbrido, e non é doado de encaixar, aínda que a nivel editorial integrámolo en narrativa. Gústame experimentar cousas novas, é unha evolución, coma se conseguira un reto novo. As persoas que escribimos e publicamos non queremos publicar despois o mesmo, senón algo diferente e mellor. Este libro é, entón, radicalmente diferente a todo o que teño escrito até agora e penso que tamén hai unha evolución, algo polo que estou moi contenta. —Nunha parte do libro escribe a frase "os guías, por favor, que nos saian bos", unha cita, por certo, pertencente á fotógrafa Cristina García Rodero e que é para vostede como unha pregaria. É unha anécdota ou ten un maior sentido no libro? Realmente é unha anécdota, pero tamén unha constante no libro. Todos os capítulos están relacionados con algo que me recorda a esa viaxe. Eu fun á inauguración dunha exposición desa fotógrafa, e no acto dixo esa cita que eu anotei no meu caderno. Recupéroa porque hai moitas cousas que non son viaxes en si mesmas, como a literatura, que eu teño idealizado. Eu lía libros e vía outros lugares. Entón no libro vou peteirando en todas esas cuestións culturais e artísticas que non teñen moito que ver coa viaxe que se narra, pero que das que ti non te podes extraer como persoa que es, nin tampouco da cultura á que pertences, que tes unha identidade, un idioma, e mesmo coas carencias que tes para entender o mundo ou outras persoas, incluso as afeccións. Tes unhas filias artísticas e é inevitable que as asocies, polo que cando vas polo mundo todo ten que ver co que es e co que lembras. Neste senso, a voz narradora vai tomando ideas da súa condición de habitante da aldea para ir explicando como sente determinadas cousas ao longo do percorrido. —Cando explica que o que somos inflúe no que vemos, no libro tamén conta moitas tradicións que lle chamaron a atención. De feito, nun momento fala do sacrificio do Día do Cordeiro, que se lle pareceu, salvando as distancias, á matanza do porco galega. E aquí aproveita para reivindicar as súas orixes no rural galego, non é así? Nós viaxamos moi globalizadamente, e ás veces custa lembrar onde estás porque os aeroportos teñen a mesma estética, pero ao mesmo tempo non todos somos as mesmas persoas. Cada persoa leva algo dentro de si. As que habitamos o rural vemos o mundo segundo o noso código, e non podes converterte nunha persoa que esquece todo iso. Ti elixes que fas cunha cultura herdada, e eu sempre boto man dela. Non é tanto reivindicar, senón que a min sáeme natural escribir desde esas referencias do mundo rural, facendo determinadas lecturas desde aí. Ademais paréceme interesante coñecer novas culturas, e o que che impresiona é o contraste, pero nese proceso de viaxar con outras persoas tamén comparas cos teus compañeiros de viaxe. A nivel teórico, antes rexeitaba as viaxes organizadas, e despois fixen varias para contrastar e confirmar esta idea. Foi todo un descubrimento. —Ser da aldea é algo entón natural, recoñécese aí. Supoño que será algo similar ao humor presente na súa narrativa, que está moi patente sempre. Este libro é o que está máis meditado a nivel formal. Custoume un pouco conseguir a espontaneidade. Eu intento que a miña literatura estea libre de atrancos, e sexa espontánea, rápida e cunha certa velocidade. Para este libro quería iso e custoume. Pero si que foi meditada a estrutura do libro das viaxes, que é ter unha meta e no que hai cambios. A idea e a volta das vacacións é diferente. Supoño que aí axudan varias características, como o humor, que soe espontánea e unha estrutura simple, concentrar ideas en poucas palabras. —Fala do esquecemento de moitas mulleres árabes que tamén contaron ese país. Di que "hai que poñerlle voz de muller a esta cidade tan masculinamente escrita". Pretendía contar desde o punto de vista feminino este mundo de viaxes tan masculinizado? Iso si que realmente xurdiu cando empecei a escribir o libro desde o comezo. Deime conta de que nin nas viaxes nin nos libros de viaxes en xeral, nin nos que lin sobre Marrocos, había referencias femininas. Iso busqueino e así explico o proceso na novela. Houbo un momento no que pensei en escribir o libro única e exclusivamente con referentes femininas, pero despois detectei que me saía moi forzado porque fun educada en referencias masculinas, porque son as que me chegaron, porque carezo de libros de viaxes escritos por elas. E tiven que buscalos despois no proceso persoal, cando fun madurando. É verdade que aí si que hai unha reivindicación explícita. Na última parte do libro, por exemplo, conto dúas cidades de Marrocos a través de mulleres que realmente existiron ou a través de personaxes femininas. E tiven que recuperalas, e gustoume facer ese descubrimento. Foi como se me permitise descubrir máis cousas despois da viaxe, coma se se completase. —Fai unha defensa de pasmar e de deterse a observar as cousas. O libro semella entón unha análise, unha reflexión sobre o que supón a viaxe fronte ao turismo de masas. É algo que tamén lle preocupa? Xa leva un tempo preocupándome. Hai un momento definitorio na miña vida: eu tiña moita ilusión por coñecer París. Finalmente fun nun verán e cando me metín no Louvre, había tantísima xente mirando a Mona Lisa que eu a vin no móbil doutra persoa. Aí foi cando a preocupación que tiña sobre a saturación, sobre ir aos mesmos sitios en masa, se maximizou e foi como se xa me petase a cabeza. E pensei, tes unha ilusión e písacha toda esta xente, e ao mesmo tempo ti podes pisar a esa xente que veu de Xapón ou moito máis lonxe. Por que viaxamos así? Por que todos odiamos o turismo de masas e cando imos por aí queremos ser viaxeiras? Sobre ese tipo de cousas non reflexiono ensaisticamente, pero si que están presentes no libro porque creo que é o momento. Por outra parte, neste mundo cada vez son máis frecuentes as présas, o estrés, e todos miramos cousas constantemente no móbil, lemos fragmentado e en diagonal, corremos e case temos a obriga de facer mil plans ao día e de cumprir con case todo, de 'facer check'. Como é posible que pasemos o esforzo de facer unha maleta e de estar horas nun avión para logo convivir un mínimo tempo nun sitio? Todo ese esforzo non vale a pena, pois non coñecemos o lugar. Eu decateime de que en toda a miña vida laboral (teño 49 anos), só dúas veces collín un mes seguido de vacacións, e deime conta de que eu viaxo así e non me gusta. Eu defendo o tempo de pasmar, de estar sen facer nada. Hoxe en día devoramos os lugares, non os vivimos, e iso si que está presente explícita e implicitamente. De feito, as partes máis fermosas do libro danse cando a protagonista se para, deixa de estar en movemento e desfruta, e niso consiste a viaxe, en parar. —A protagonista vai dunha forma e regresa doutra. No libro dise "non querer marchar. Ser consciente de que, a partir de aquí, nace unha diáspora". Que sentido ten no libro? Como vai e como regresa? O libro ten un momento crucial, que é a meta do libro e da protagonista. A meta está clara e por iso se narra dun xeito diferente ao resto. Hai unha parte mítica da protagonista, que é a súa percepción do deserto. Ela persegue un deserto que existe na súa mente e na realidade atopa outro diferente, e a partir de aí hai unha diáspora. Será o lectorado o que ten que indagar en que consiste. —Ao final a protagonista ve ese deserto que ela cría ter visto xa nos libros que tiña lidos, un pouco esa visión que atopa alí. Non o teño tan claro. Hai algo máis profundo. A propia protagonista non se esperaba a profundidade do que alí atopa. —Cambiando xa de terzo, desde a súa posición de xornalista e escritora galega, como ve o panorama literario no país? Pode falarnos desde os puntos de vista como profesional e como lectora? A pregunta non é doada (ri). Creo que tendo unha cultura propia tan rica e tan valiosa como a que temos, eu boto de menos unha aposta máis grande por dispoñer dunha estrutura máis forte no xornalismo cultural. Haino, pero debería ter máis fortaleza, ser máis amplo, contar con máis visibilidade e máis medios. Existen moi poucos. Un país coa nosa identidade propia ten capacidade suficiente para ter un corpus xornalístico máis forte. Iso tamén depende un pouco do tipo de políticas culturais que se fagan, pois todo está ligado; o capital, a política e a cultura non son cousas independentes. Penso que non se defende suficientemente a nosa cultura e a nosa identidade. Como autora, vexo que falta ese formato que nos permita ás persoas creadoras ter algo máis que os propios beneficios dun libro ou da venda dunha obra. Creo que debería haber algúns apoios máis que permitan a creación, e non só premios, senón que os procesos creativos deberían estar máis apoiados, e iso tamén ten que ver coa cultura. Pero tamén hai partes positivas. Cando eu comecei a ler en galego case non tiña acceso a moita literatura ou esta non me chegaba, mentres que hoxe en día existe moita variedade e diversidade. Eu creo que temos que ter literatura boa, regular e mala, pero é necesario que exista. Estamos nun momento marabilloso e deberiamos estar máis orgullosas de toda a literatura que se vén producindo. —Eu tamén creo que os libros axudan a visibilizar e a tomar conciencia de certas cuestións. Por exemplo, os seus libros fortalecen o coñecemento das mulleres. Cre, entón, que a literatura pode axudarnos a conseguir un mundo máis igualitario ou pensa que é unha idea utópica? Acabo de publicar un libro onde unha protagonista quere vivir un mundo que viviu anteriormente nos libros, entón como non vou crer na literatura? Para min a literatura o primeiro que che ten que producir é un pracer intelectual, incluso os libros que son duros. Os libros, independentemente do xénero que sexa, axudan moitísimo, e en xeral a arte e a cultura. Ás veces recoñéceste en determinados personaxes, ou queres ser coma eles, e iso dáche algo como persoa. Tamén hai historias que teñen un impacto a nivel social e que permiten unha reflexión comunitaria e persoal. A día de hoxe ler é un acto revolucionario, posto que tes que estar en silencio, estar en soidade, dispoñer de tempo… todo o que non temos, e aínda así seguimos a ler. Eu quedo co positivo, se a xente segue lendo é porque os libros son útiles tanto social como persoal e culturalmente. —Está traballando nalgún proxecto literario do que nos poida avanzar algo? Cando o veremos? Veño de comezar un novo proxecto que en principio será unha novela e da que teño apenas dez páxinas. Esta non vai ser rápida, pois todo será producido de novo, sen nada no caixón. Pero sairá.