Ledicia Costas: a poesía como orixe da creación

—A escolla dos temas que aborda nas súas novelas como as realiza e en particular como o fixo en Pel de cordeiro? Nos meus libros toco moitas cousas, pero hai un eixo central que adoita ter que ver coa atmosfera que creo, neste caso o mundo escuro das bruxas, pero despois o inconsciente opera e, aínda que a bruxería era o punto de partida, agroman cuestións nas que non pensara previamente, pero que como muller e ser humano teño enquistadas e me preocupan. O libro acaba sendo un sistema nervioso de múltiples brazos. Pero o punto de partida téñoo claro: quería escribir un libro sobre bruxas. —E por que as bruxas? Tamén porque aparece un gran tema sobre o poder? Tócoo por unha razón antropolóxica, porque somos herdeiras desas violencias ás que foron sometidas e sempre me interesou todo o que ten que ver co sobrenatural, co outro lado, co mundo das ánimas e porque as bruxas foron mulleres que manexaban o coñecemento nas marxes da sabedoría establecida, eran poderosas malia seren analfabetas e o seu destino como mulleres era outro. Eran as doutoras das aldeas, porque os homes doutores estaban a moitos días de distancia. Tiñan un coñecemento sobre herbas e plantas medicinais, axudaban a moitas persoas e por iso eran respectadas e tamén temidas, odiadas, sinaladas, torturadas… Ese caldo de cultivo foi o que coceu esta novela. —Da lectura dedúcese un profundo traballo de información previa. Sen esaxerar, levo documentándome desde a adolescencia, con 12 ou 13 anos. Tiven o meu primeiro libro sobre San Ciprián, como divertimento e curiosidade, e alí lía conxuros, métodos que utilizaban… E tamén me gustou sempre visitar co meu pai os rastros que había en Vigo, na rúa do Pino, ou nas librarías de vello e mercar outros libros da materia. Compuxen desde entón a miña propia biblioteca especializada. Son décadas de acumulación as que aparecen nesta obra, e xa foron tamén alimento para obras anteriores. —O interese do alén sempre tivo presenza e abordaxes diversas na cultura galega de diversos modos, en vostede nace inicialmente desde a curiosidade? E porque na primeira casa onde me criei, no lugar da Brea Muiñeira, en Lavadores, tiña a carón unha bruxa que era cotiá para nós vela e visitala. Estaba no Bar O Remanso, a un minuto camiñando. Dáballe trucos á miña avoa para fuxir da Santa Compaña se nos cruzabamos con ela. Eu sabía o significado dos cruceiros, a figa, os amuletos, as castañas da envexa… Na casa había bolboretas de aceite que a avoa poñía para protexer a casa dos espíritos malos e que as ánimas das persoas da familia que marcharan estivesen presentes… Todos eses rituais vivinos e coñecinos desde cativa. Todo iso é o humus no que naceron moitos libros meus. Desde Escarlatina a cociñeira defunta (Xerais, 2014) a esta Pel de cordeiro, que é o resultado deste percorrido e abre unha porta ao lado escuro ao público adulto. —A iconografía sobre o mundo das bruxas foi deliberadamente transmitida remitindo ao medo cando non ao terror. Esa muller de Lavadores respondía aos arquetipos, unllas vermellas, dedos retortos supoño que pola artrose, pero na miña imaxinación infantil fervía doutro xeito, enxoiada, co pelo loiro moi cardado, ollos azuis… Pero non se parecía á bruxa dos contos tradicionais co nariz deformado, senón que era unha muller contemporánea dos anos 80 e 90 que é cando eu a tratei. —A que conclusión chega sobre a represión intensa que sufriron secularmente? Esas mulleres desenvolveron o seu saber en séculos nos que o patriarcado exercía o poder desde a violencia radical. Eran tachadas de bruxas mulleres por feitos aleatorios. Desde nacer co cabelo laranxa até saber axudar a outras mulleres a parir. Até ese punto se exercía a violencia aos nosos corpos. Porque un barbeiro sangrador asistía nun parto e ninguén o poñía baixo sospeita. Unha muller si. E se se xuntaban varias mulleres xa se estendía a idea de que facían un aquelarre, como ás de Zugarramundi. Eran unhas atrevidas, unhas valentes que se revelaban contra a caixa fechada nas que a querían meter, nas casas traballando e coidando e non podían acceder ao saber. Pero ese coñecemento que tiñan, seguramente transmitido xeracionalmente, mesturado cunha terra chea de lendas e historias tamén serve para construír narracións ben atractivas relacionadas coa Galiza mítica e imaxinaria. Todo iso interésame moito. —A extensión da súa presenza e o resultado da represión variou moito no tempo? Desde o século XV en que os Reis Católicos fundan a Santa Inquisición a arredor de 1834 que se lle pon fin, son varios centos de anos, nos que os castigos, os exilios, a tortura e a morte que padeceron foi enorme, por toda Europa. Foi un exterminio masivo de mulleres, que non deixou un rexistro claro de cifras, pero sabemos que foi extenso e permanente no tempo. —Tamén remataron con moitos dos saberes que atesouraban? Si, pero… aínda hai moitas mulleres que a día de hoxe seguen pasando consulta. Galiza segue chea de mulleres, e tamén algún home, que seguen usando eses coñecementos. Algunhas son máis auténticas que outras que se aproveitan de persoas vulnerábeis en situacións desesperadas. Non só na Galiza. —Pensando na actualidade, ese método que se utilizou con bruxas e meigas á hora de facelas obxecto de odio que xustificara a represión, ten reminiscencias contemporáneas. A min gústanme esas pancartas que se teñen visto nas manifestacións do 8 de Marzo, "Somos as netas das bruxas que non conseguistes queimar", penso que somos herdeiras de violencias que, sendo a situación da muller do século XXI ben diferente á do XIX, pódense estabelecer fíos de relación que é o que tamén fago nas dúas partes de Pel de cordeiro. As dúas rebélanse contra o camiño que lles impuxeron. A violencia obstétrica estaba presente daquela e tamén hoxe, mais na actualidade, por fortuna, é cuestionada. Só evolucionamos se pomos o dedo na chaga dos problemas que permanecen. —Lendo Un animal chamado néboa (Xerais, 2015), Infamia (Xerais, 2019) e estoutra Pel de Cordeiro saída do forno, hai unha deliberada procura de facer sentir no corpo a quen le moito do que conta, tantas veces situacións de espanto ou violencia. Afondo en situacións límite tentando non cruzar liñas vermellas do morboso, aínda que fale de cuestións desagradábeis. Iso vese en Un animal chamado néboa, que xiraba sobre episodios da II Guerra Mundial, onde non podes prescindir do horror; Infamia fala dunha dobre desaparición, que roza no criminal e tamén hai horror en Pel de Cordeiro, trasladado en parte ao sobrenatural e quizais por iso non pareza tan desagradábel. Aínda que unha lectora dicíame que todo o relacionado con aquelarres ou ritos satánicos era o que menos a a asustaba, que o chocante resultáballe a descrición do real nas violencias contemporáneas. Como que identificas máis ameazante o que che pode suceder directamente a ti ou a unha persoa achegada a ti. Descubrín preparando a novela que hai moita máis xente da que podía pensar que recorre ou visita bruxas, tarotistas, facedores de cartas astrais, ou indo á procesión do Corpiño... De toda a escala social, idade e de todo tipo de formación cultural e de estudos. Non esaxero se falo dun 60% das que lle teño preguntado que tiveron contacto, ben sexa recente ou ben cando eran crianzas, e polo tanto non lles é unha realidade exótica. —Nunha entrevista con Carme Vidal en 2001 dicía que para vostede escribir era case un impulso natural, que pensaba en facer un libro por ano. É filla dunha presenza regulada do galego no ensino e tamén unha escritora totalmente xa deste século XXI. Creo que quizais un momento moi potente da literatura galega, da súa presenza social e con tiradas editoriais importantes, son os anos 80 e 90, cando eu era cativa ou adolescente. Hoxe non se chega a esas cifras e escóitolle a editoriais ter señardade daquel tempo como un momento espléndido. O meu primeiro libro publicouse no ano 2000, entrei nun circuíto con impresións reducidas e non coñecía nada do mundo editorial. Fun aprendendo sobre a marcha, mentres estudaba Dereito e facía outros traballos, e fun construíndome como autora até lograr profesionalizarme. Foi o meu camiño e non teño información abondo sobre como era antes porque xa son unha persoa deste século XXI. —Pero axúdaa dirixirse a un público xa alfabetizado en galego, a pesar da enorme presión diglósica do castelán? É verdade que o traballo das prescritoras, das mestras ou das bibliotecas escolares na Galiza é extraordinario, creo que sen parangón cando o comparo en como funciona en España. Vou a colexios de todas partes e estamos moi por diante. A forza dos clubs de lectura en primaria e secundaria, das asociacións de pais e nais, forma unha rede mesta e moi importante, admirábel. E iso convive con que nas grandes cidades galegas a porcentaxe de nenas e nenos galegofalantes habituais no día a día é moi cativo. Cambia algo para mellor noutras áreas, por exemplo se vas á Costa da Morte. O que está sucedendo co galego nas escolas é para analizar. Véxoo na propia familia, teño un afillado galegofalante desde meniño e non tardou nin mes e medio en mudar de lingua e pasar ao castelán nada máis pór o pé na escola. Mimetizarse co grupo e coa presión social é moi difícil. Volverá? Confío que si, pero o importante é que non quebre a cadea de transmisión e facer ese esforzo de conservar o idioma nas familias. —Nunca dubidou da súa escolla polo galego como lingua da súa obra, nin pensou en abandonar ou dividirse? Son neofalante, e nunca tiven dúbidas sobre o meu compromiso coa lingua. A mellor maneira de abrazar un idioma, defendelo ou protexelo é falándoo. E, sendo autora, escribindo nesa lingua. O meu paso foi empurrado grazas á literatura infantil e xuvenil galega, porque criáranme en castelán, e con eses libros que lin na secundaria e o itinerario que me foron marcando de lecturas, entendino ben. Ese compromiso é para sempre inalterábel, adquirino e nunca o abandonarei. Que me traduzan ao castelán, ao coreano, ao checo ou ao persa encántanme pero a matriz é e será sempre o galego. A miña traxectoria demostra que partindo do galego pódente acabar lendo en calquera outra lingua do mundo. Non hai xustificación ningunha para renunciar. Sei que o temos máis difícil, porque tes que traducir as túas propias obras para que poidan ser valoradas polos editores en castelán, aínda que ás veces son reticentes a valorar obras que xa se leron no circuíto galego. É unha loita de obstáculos, certo, pero paga a pena. —Traduciu todas as súas obras vostede mesma? Ao comezo si, e as obras de adultos todas, pero agora A lebre mecánica (Xerais, 2022) traduciuna María Reimóndez e o recente da señorita Bubble está traducíndoo María Alonso Seisdedos… Eu son escritora e unha tradutora ten unha formación e unha competencia das que carezo, aínda dominando o castelán perfectamente. Traducinme por obriga no seu momento. —Estudou Dereito e decidiu profesionalizarse, non é decisión que poidan tomar todas as persoas que queren escribir, o mercado do libro non dá para tanto. Non é fácil na Galiza, pero tampouco en España. Pero creo que hai que verbalizar que cada certo tempo saen pronunciamentos de persoas que non viven da literatura, e que son señores que nos explican ás que si o facemos, que é imposíbel vivir da literatura en Galiza. Chegaranlle as nosas liquidacións ás súas casas para atreverse a dar leccións de que non se pode ás que vivimos dela? Porque eu vivo e levo facéndoo desde antes de ter traducións a moitas linguas. É difícil en calquera país do mundo non só aquí. a literatura, como todos os sectores culturais, está na precariedade e hai que dar batallas pola profesionalidade, que implica riscos e saltos ao baleiro, porque tes que ter un nivel de produción intenso, unha rede de editoriais que te publiquen regulamente, e manter varias coleccións abertas a un tempo ou obras para público adulto que teñan éxito. Eu conseguín simultanearme con obras en moitos xéneros e públicos e que se manteñan todas vivas no tempo. Son xa máis de 30 títulos diferentes. —Os músicos queixáronse moitas veces dos contratos leoninos que lles impuñan lanzar novidades continuas. Até que punto na escrita a necesidade continua de publicar novas obras condiciona a súa calidade ou rebaixa a pretensión do seu proxecto literario? En absoluto o fai. Hai unha romantización sobre o feito literario e faime graza cando a xente pouco menos que presenta como un pecado vender libros, que perdes pureza por entrar na industria editorial e te rendiches ao mercado, pero todos queren vender os seus libros. Non só por algo económico, tamén por comunicación elemental: quen escribimos e publicamos queremos que nos lea canta máis xente mellor, queremos ter público e se nos len 5.000 mellor ca 50. Chegáronme varias veces mensaxes dese tipo, que pouco menos que pecado era vender libros. —Non me refería tanto a iso ou á demanda comercial da editorial, senón se iso condiciona a exixencia do seu traballo. A min gústame tanto escribir que o que para alguén é unha presión, para min é unha marabilla poder dedicarme ao que me gusta. É unha presión intensa, si, pero se xa en 2001 dicía que quería ir a libro por ano, e estaba traballando noutras cousas, agora pódome dedicar en exclusiva ao que realmente me gusta. Son así desde o principio. Non me rindo ao mercado, dedícome case animalmente a escribir, son voraz como escritora, como lectora, como espectadora ou como xogadora de videoxogos. Non estou condicionada pola demanda literaria. —Que lugar ocupa a poesía no conxunto da súa obra? Son poeta, e estou moi satisfeita co último traballo, Ultraluz (Xerais, 2023). Pero nestes anos a demanda da narrativa marcoume o tempo e a poesía é un xénero de produción máis lenta na miña maneira de crear. Non lle dediquei o tempo que me gustaría e por outro lado a poesía condiciona como narro porque son poeta e Ultraluz, que saíu despois de dez anos sen publicar poemas, é un acontecemento. Ese libro son eu destilada, e escribindo Pel de cordeiro vexo que é unha extensión daquel poemario, porque toda a orixe está na poesía.