Manuel Rivas, escritor ante o poder

—Desde a anterior novela, O último día de Terranova, tivemos noticia editorial súa moi diversa. Publiquei unhas pezas ás que me presta chamarlle nouvelles, porque son máis que contos, e a que máis suceso tivo foi Vivir sen permiso, coa que se fixo unha serie, aínda que eu gosto máis de Sagrado mar. Publicouse A nena lectora, un álbum marabillosamente ilustrado por Susana Suniaga, e tamén poesía, O que fica fóra… E seguín traballando no almeiro de Luzes, que fai agora doce anos. —Hai tempo díxome noutra entrevista que lle gustaba distanciar a saída da edición orixinal galega da traducida, manteno? Para a versión en castelán desta volta fixen eu a tradución, non sae até o 24 de outubro. Agora nesta aceleración que se produce no mundo editorial queren publicalo todo simultáneo, e até pasou que saíron cousas antes en castelán que no idioma orixinal. Pedín que houbese un intervalo mínimo entre as dúas dun mes e finalmente foron dous. —Antes renunciara a traducirse a si mesmo, custoulle moito agora? As versións ao castelán da miña poesía fíxenas sempre, pero tiña moita prevención coa narrativa. Cando estaba coa de En salvaxe compaña fundinme no capítulo que falaba da memoria dun cabalo, non era capaz e tiven que parar. —Lendo Tras do ceo a tradución literal non é posíbel, require moita intervención de quen fai a versión. A tradución é apaixonante. Agora téñolle menos medo e tomeina con certa alegría. É laboriosa, require esforzo, e ademais Tras do ceo é unha novela moi contemporánea na que as expresións e a fraseoloxía é moi coloquial. Versionala supuxo unha mestura de divertimento e traballo creativo que deu lugar a unha obra singular. Non hai nada que afecte á trama pero implicou unha nova inspiración. Non se trata só de ser preciso, tamén hai licenzas como as que dicía Cunqueiro: se o texto é teu, traballa con el libremente. —No libro hai unha trama que sucede nun único día e ao tempo unha reflexión política e, entre outras, unha ollada sobre o final dun xeito de vida no mundo rural. Aínda que non é unha cita literaria pareceume ben poñer unha frase inicial de Paco Ignacio Taibo —"Unha novela negra é aquela que ten no seu corazón un feito criminal […] Comeza contando un crime e remata contando como é esa sociedade"—. Na novela negra hai moitos xeitos e a min o que me gorenta é o estilo de Dashiell Hammet. Aquí vaise tirando dos camiños do crime tratando de desvendar os fíos do tempo en que vivimos e contar o que está pasando. Interesábame dar unha visión anti-Bestas [referencia á película de Rodrigo Sorogoyen], por complexidade e tamén por esa idea do mundo rural como "dos atrasadiños". De feito, o que anda todo día co móbil —o Chisme, como lle chamo, e que é case un personaxe de seu— está moi interesado no imperio romano, e como voz narrativa é unha mistura do inocente, o paspán pero astuto e cun punto de desequilibrio perturbador. Este narrador-protagonista con quen ten que lidar é cos que representan realmente o poder, e son os personaxes urbanos que van no grupo de cazadores… por iso é que digo un pouco anti-Bestas, aínda que non tiña a película na cabeza cando escribín. Parecíame o máis verosímil. Non quería chegar só a ese devalo da sociedade rural senón ver as relacións de poder que están presentes. Esa é a cuestión central desta obra e doutras miñas, porque nestes anos estiven nun arresto domiciliario traballando nun proxecto narrativo do que Tras do ceo é a primeira entrega, e no que o asunto nuclear é o poder. O poder de dominación que cada vez se está acelerando máis, no que poderíamos denominar capitalismo impaciente, unha mistura de velocidade e cobiza que impregna todo, non só en termos de dominación económica. E tamén están os micropoderes, que se exercen en diversos espazos, e que se resumen na necesidade de mandar sobre outras persoas, tratándoas como subordinadas, controlando o que pensan e a súa linguaxe. É un aspecto que me parece fundamental en Tras do Ceo: como fala a xente, como se establecen esas conexións de dominio, como o humor actúa como unha resistencia… os mil anos de sorriso dos que falaba Mijail Bajtin. —Humor que aparece especialmente no personaxe do Outro. Resumido por el cando lle di ao cuñado, "non todo vai ser mandar". Non deixa de ser tamén unha novela, non quero ser tópico, que pon en cuestión o patriarcado, quizais hai que buscar outras palabras para nomealo. Ese paralelismo que aparece entre a granxa de explotación gandeira que acaba colindante cun espazo de escravismo, que prostitúe mulleres inmigrantes. Con ese paradoxo de que o nome que se dá ao club é 'O Edén', unha palabra que no noso imaxinario idealizado debería referirse á vida na granxa rural, o lugar bucólico, e resulta que é o inferno. E o lugar dese inferno acaba transformándose, por mor da solidariedade entre as mulleres, nun lugar de esperanza. Aparece a extinción dun modo de vida, de especies e tamén do humor. É de certo unha novela que ten un andar simultáneo entre o infernal e o humor. Pode convivir a comedia e o tremendo, e hai capítulos nos que iso é continuo porque o importante para min era que funcionase o humor popular, encarnado especialmente no personaxe do Outro, que pode ser un contador, un comediante, un mago, que usa o humor porque ten esa cualidade pero simultaneamente tamén é un contrapoder. Na nosa historia sempre actuou o humor así, como unha ferramenta de resistencia. E non sabemos realmente se Outro morre, porque a comitiva fúnebre entra no camposanto e sae camiñando para atrás. É unha historia que lin non sei onde, nun texto de antropoloxía da Xeración Nós, quizais do Xaquín Lourenzo, no que había enterros de xente moi querida ou moi nova que transcorrían así. —Hoxe temos metido na cabeza un xeito de contar, sobre todo na narrativa audiovisual, chea de saltos no tempo, que quizais pide para este libro os ollos dun lector moi moderno. O xeito de contalo é relevante, e esta viaxe transcorre nun domingo, pero con outros moitos planos temporais. O papel da néboa importa moito, porque parece que o detén todo, e os personaxes da partida de caza vanse identificando nese momento quietos porque non se pode camiñar. Por outro lado pareceume interesante que se definisen por como falan. O xeito de expresarse explica máis que a descrición do aspecto físico ou as maneiras de vestir. Así temos as formas imperativas do Estanis, unhas formas que identificamos tanto hoxe impregnando a política e a moitos políticos, que din «vaise por aquí» e non esperan as propostas dos demais. —Tras do Ceo é o topónimo imaxinario dun lugar que identificamos cara o norte de Lugo. Os nomes dos personaxes son ás veces curiosos e mesmo hai un especialmente autoritario que, non sei se a man tenta, responde a Duroc, como a caste comercial de porcos… Sooume ben, pero non o sabía de entrada, decateime despois nun supermercado [ri]. Busco moito sentido ao poñer topónimos e nomes. A historia de amor máis potente, na que está presente a natureza, no medio do espectáculo de poder que representa a caza na novela –porque cazar non é necesario para vivir–, é a historia de amor dunha parella de corvos, Navia e Xallas. Hai unha certa premeditación porque sempre me gustou o nome de Navia, pero Xallas está na nosa literatura —"Os feros corvos de Xallas"—, e os corvos forman parella para toda a vida. Por outro lado Tras do Ceo recrea unha bisbarra de bisbarras, non é un sitio concreto do mapa, máis ben un lugar lendario ao xeito tolkieniano, no que se representa toda Galiza. Lendario pero facendo moito esforzo para que sexa verosímil, que se recoñeza. —Fala dos gostos musicais da irmá do narrador, Chelo, á que lle presta a música de Sidney O’Connor, que tamén a imita fisicamente, e fai referencias ao drama da cantante irlandesa. Que foi unha resistente contra o poder e acabou moi mal porque todas as casas discográficas tamén lle fixeron a vida imposíbel. A min gústame moito, as súas letras parécenme marabillosas e pensei que debía estar aí e co seu nome sen ter que demostrar ningunha erudición pola miña parte como narrador. —Dicía que Tras do Ceo forma parte dun proxecto narrativo ambicioso, e moi extenso. Empezas a escribir, crúzanse varias historias e por sorte teño unha dispersión controlada, por iso me gusta facer mapas. O proxecto inicial era preparar unha obra que transcorrese en diferente épocas e que tivese en común o poder, a materia imperial dunha xente sobre outra, a natureza, a excitación destrutiva que tanto fascina a moitas persoas. Vivimos nesa época da destrución e aínda que nos digan que nunha década, como non se tomen medidas urxentes, estamos nunha crise existencial planetaria… quedamos indiferentes. Xa fixera varios ensaios sobre iso e quería abordalo desde a narrativa, desde a novela, con personaxes e situacións. Despois houbo procura intensa, en arquivos, falando con xentes, preparándome para un auténtico confinamento na casa, con historias escritas, documentos, anotacións en cadernos, pensei que había que poñerse xa. E pasoume como un personaxe de Eça de Queiroz, que era escritor e polas noites ía aos cafés e preguntábanlle, "ei, como vai a novela?", e respondía, "vai ser a Biblia!". E ao que facía empecei a chamarlle A Biblia, parecíame interminábel, con máis de 2.000 páxinas. Acumulei moito escrito, en diferentes momentos, e agora tomareime un descanso antes de meterme noutra historia. Non quero usar o termo triloxía porque paréceme un tópico que me dá risa, e poden ser catro u cinco pezas que están na cabeza. Hai xa moito traballo feito como digo e o pano de fondo común é a pulsión do poder, do dominio, non o do empoderamento que a min gústame mellor chamar emancipación, que está presente en todas as historias que conto. Todas teñen unha interpretación universal, pero o seu centro é Galiza. Unhas teñen que ver con períodos de guerra, outras coa Inquisición, pero están xa desenvolvidas e Tras do Ceo era, de todas elas, a máis actual e motivoume para publicala agora, creo que era o momento. —Toda persoa lectora imaxina o que está pasando nunha novela, as caras, as situación, as voces, os lugares. Vivir sen permiso converteuse en serie, e Tras do Ceo parece que a podemos estar vendo nunha pantalla. Cando escribo teño que facer ese exercicio de ver e sobre todo de ouvir o que está pasando. Ás veces na casa escarállanse coa risa porque estou no cuarto e estou falando só. Sexa relato ou voz, teño que ouvilo en alto, creo nesa idea de corpo aberto da cultura popular, de que temos varias voces dentro. Hai personaxes que teñen cousas miñas e outros non, pero sempre hai algo porque somos seres complexos e en nós hai un optimista e un pesimista que loita. Eu fun sempre dos optimistas, non me saía o pesimista, pero ultimamente nesta novela o pesimista mallou en min desapiadado. Aínda que o optimista segue resistindo. Ten moito que ver con este tempo de crise planetaria, que se non a percibes pareces un parvo que ten a conciencia en suspenso. Ser optimista e ser parvo son cousas diferentes. —Na tarefa de escritor ten tocado de todo, da poesía ao xornalismo, da novela ao ensaio,… pero o Manuel Rivas xornalista foi o primeiro que coñecemos. É un oficio devaluado por moitas cuestións e controlado polo poder ao milímetro e gustaríame coñecer o seu balance. Hai un secuestro da palabra. O que dicía Kapuściński paréceme moi atinado, "sabemos que vai producirse unha guerra cando cambia o vocabulario", é o primeiro síntoma. Que pasa coas palabras? Como di a nai do narrador, falando desa moda de representacións teatrais das batallas, "empezas cos simulacros e acabas na guerra real". Hoxe vivimos o de Gaza e ten unha transcendencia grande, é o terror que vai mais aló do terror, cruzáronse puntos que sabendo xa o que pasou en tantas outras guerras, teño a sensación que se quebrou o corazón da humanidade. É unha expresión poética pero é a verdade do que pasa aí, a indiferenza das conciencias. Mira que nos sentimos próximos aos xudeus, que foron os primeiros expulsados, os primeiros exiliados, e sempre escribín con proximidade e simpatía da diáspora, con admiración da súa cultura e ver que pase isto é o maior pesadelo inimaxinábel. Hai veces que o planeta pousa nun sitio para descansar, aquí pousou e rompeuse. Non somos conscientes das consecuencias que isto vai ter, como non o somos do quecemento global. Son pouco da tribo da prohibición, pero hai cousas claras e non debía haber ninguén exercendo un cargo público que fora negacionista da crise climática porque non pode ter responsabilidades alguén que está queimando a casa, o pirómano. E isto está a pasar. —Pensouse que a capacidade da imaxe transmitida universalmente en directo da violencia sería o antídoto mellor contra ela. Que a guerra transmitida faríaa case imposíbel. Vemos que non, que se banaliza ou simplemente se oculta. Convertéronse en spots e circulan imaxes que son espantosas e pensas como é posíbel que se faga iso. Vin aínda onte o corpo dislocado como unha boneca do corpo morto dunha meniña rescatada dunhas ruínas bombardeadas, pasando de man en man… [silencio longo]. Dicía Vladimir Nabokov que lle gustaría escribir un conto que fose capaz de parar a un bruto. A sensación de impotencia, de institucións que naceron dunha guerra para evitar que volvésemos a ela e non serven para nada. É un horror máis alá do horror. Houbo un tempo de esperanza mínimo e morreron os protagonistas: Isaac Rabin asasinado e Arafat envelenado. Como non vas pensar que hai poderes que queren aniquilar e practicar un xenocidio? É a marca de Caín. Cando estaba no seu momento estelar xunto a Hitler o xurista Carl Schmitt dicíalle aos estudantes de Colonia, e a min sempre me pareceu horríbel: convenzámonos, a historia da humanidade comeza con Caín e sexa como sexa o que vai pasar será unha cicatriz sen cura. Sempre houbo malos momentos pero agora en Gaza rebentou o corazón da humanidade.