Paula Carballeira: "O teatro é o grande espazo da liberdade de expresión; a proba é que foi o primeiro que censuraron"

Séntese o suficientemente solidaria como para compartir o mérito do seu premio con toda a literatura dramática galega e con todas as mulleres que escriben. Mais Paula Carballeira tamén é unha autora única, cunha escrita irrepetíbel na súa capacidade de convencer persoas lectoras e públicos teatrais de todas as idades. Poeta, narradora oral, dramaturga, directora, actriz... mais sobre todo unha muller de teatro. As alumnas, a obra que vén de recibir o Premio Nacional de Literatura Dramática, recupera a figura de María Barbeito, mestra durante a II República que sufriu a represión a partir do golpe de 1936, cando foi apartada do ensino, aínda que Carballeira dá unha reviravolta á historia para transformala nun completo exercicio de memoria. —A primeira pregunta é obrigada: que significa para vostede este premio? Síntome moi feliz e moi orgullosa polo que representa: para min, polo que significa para a proxección do meu traballo, mais tamén para a literatura dramática galega. Encántame que se poña aí o punto de mira. Creo que hai moitas cousas relevantes neste premio que poden darnos moita visibilidade. —E tamén para esa literatura dirixida a todos os públicos -se cadra, deberiamos deixar de chamala infantoxuvenil-, que sempre permanece un pouco nun lugar subsidiario. Este premio é á literatura dramática, sen máis apelidos. Claro, os que traballamos desde hai tempo prestando atención ao público familiar levamos moito tempo teimando en reclamar respecto para ese público. E o feito de que alguén coma min, que ten tan presente ese público na escrita, reciba este premio de literatura dramática, sen máis adxectivos, é un paso adiante. —En realidade, as súas obras sempre se dirixen tanto á rapazada como a calquera persoa adulta que a lea, ou que a vexa representada. Ten a estraña virtude de sentir que o público se sinta apelado, teña a idade que teña. Diso se trata. Eu paso moito tempo da miña vida con nenos e nenas diante e aí decátaste de que é fundamental non caer na condescendencia. Tamén é certo que eu non son unha nena [ri] e eles e elas percíbeno así, e o diálogo estabelécese desde ese xogo -porque estamos falando de teatro, onde o xogo é fundamental. Toda obra transmite, ou quere transmitir, unha mensaxe determinada. Mais cando o público está nesa idade en que se está abrindo ao mundo, é importante saber onde tes que pór o punto de atención, en que parte dese diálogo que se abre hai que incidir para reclamar o interese. —Nese sentido, o xurado do Premio Nacional destaca que As alumnas é "un eloxio do maxisterio que ensina sobre a dúbida e o debate". Escoller como protagonistas dúas alumnas de María Barbeito permite mostrar as distintas lecturas que se poden facer dun diálogo entre profesora e discípulas. Cando escribes non sabes que información teñen as persoas que van ler ou que van ver a representación sobre o tema do que estás falando, entón é preciso dar certos datos que provean contexto. Mais para min a literatura, por moi documentada que estea, é literatura. Moitas veces, cando unha obra ten como protagonista unha figura histórica, esta adquire unha relevancia maior que se esa propia figura falase en primeira persoa. Entón, falar de María Barbeito a través das súas alumnas permitíame escapar a esa trampa e, ao tempo, dar distintas visións. Ademais, escoller estas personaxes permitíame abranguer un período de tempo maior. Resultábame moi interesante ver todos os cambios educativos que se foron dando de cara ás mulleres ao longo do tempo. —Ademais, o traballo de Barbeito adquire maior relevo ao poder ver as consecuencias da súa pedagoxía en persoas diferentes. Precisamente porque era unha mestra que procuraba o espírito crítico, que as persoas tivesen capacidade de escolla. Rosa e Elvira collen camiños distintos, pero porque adquiriron esa aptitude de ser conscientes das súas eleccións. —A obra comeza cun monólogo de Rosa que di: "Imaxinemos por un momento que o pasado, ese que cremos afortunadamente enterrado, desafortunadamente resucita". Estamos nun momento en que parece pertinente facer esta advertencia, esta chamada a non perder o espírito crítico. Cando empecei a escribir a obra, estaba dándolle voltas ao que pasaba naquela altura en países como Afganistán, que é semellante ao que pasou na II República, que semellaba un tempo esperanzador para a educación igualitaria e para tantas outras cousas e, de súpeto, veu o golpe de Estado e o enorme recorte de liberdades e de dereitos. A Historia ofrécenos exemplos continuamente de que non está fechada. E si, vemos que hai moitos detalles, ás veces non tan pequenos, que apuntan á posibilidade dun retroceso. E se esquecemos de onde vimos, será aínda máis fácil que regresemos aos tempos escuros. —Hai unha frase de Rosa que resume moi ben ese concepto de transcendencia. "O importante non é a resurrección da carne senón a resurrección da memoria". O teatro é ideal para iso, porque nunha función de teatro todo é presente, e trae ao presente o que somos e o que fomos. —As alumnas é unha obra que xa está montada e aí xoga con vantaxe a respecto das outras dúas obras que levaron este premio: Veladas indecentes de Manuel Lourenzo e Limpeza de sangue, de Rubén Ruibal. Por que seguimos tendo esa relación tan estraña coa nosa literatura dramática que mesmo os premios importantes non son levados ás táboas? A min, nos últimos tempos, sucédeme con certa frecuencia algo moi interesante: que unha compañía me encargue unha obra para pór en escena. Creo que é interesante que se saiba que existen persoas que escriben teatro e que están aí para prover de textos as compañías. É importante que exista esa visibilidade das persoas que nos dedicamos á dramaturxia e para iso tamén é fundamental que os textos se poidan ler, que se publiquen e circulen. Eu insisto moito niso, na transcendencia que ten que se publiquen os textos e que sexan accesíbeis ao público e aos profesionais do sector, para que se saiba que existen e que detrás deles hai unha autora ou un autor que pode escribir outros. —Penso agora en obras como Doppelgänger que é un texto escrito para un proxecto concreto -un encargo, poderiamos dicir- e que acaba tendo unha proxección moito maior da esperada. Si, no caso de Doppelgänger foi un caso algo especial, pero que tamén tiña como obxecto dese medo ao Outro. Nós falabamos da guerra en España aquí e a compañía colombiana [A Arca de N.O.E.] que montou a obra connosco, falaba da súa guerra. Hai pautas comúns moi identificábeis e o proceso foi moi gratificante. Foi unha coprodución entre compañías, nós fomos a Medellín e eles viñeron aquí... cousas que axudan á escrita, a facer textos para un proxecto concreto. —Vostede ten unha actividade case frenética, traballando como autora, como directora, como actriz, como narradora oral... Imaxino que esa versatilidade axuda á hora de deseñar os proxectos.. No campo onde máis traballo teño é no da narración oral, porque ten máis viabilidade: pode programarse en espazos case de todo tipo, non precisa de montaxes custosas... Si é certo que tes épocas en que a cabeza está máis predisposta a escribir e outras nas que buscas máis o escenario. Pero son traballos moi complementarios. E o teatro é unha profesión, como xa sabes, moi impredicíbel, por dicilo dalgunha maneira. Hai ocos para a escrita [risas]. —Dígoo porque nos monólogos de As alumnas, por exemplo, nótase que hai unha narradora oral con experiencia, son case pequenas historias inseridas no decorrer da trama. A miña intención cando escribín a peza era que chegase a todo tipo de público, e nunca podes dar por suposto o que sabe ou deixa de saber a xente, ou os referentes que ten. E aí si que me funciona moi ben esa experiencia coa narración oral, porque aí trátase precisamente diso, de chegar a todas as persoas que están escoitando e que non sabes de onde veñen nin quen son. Nese sentido, é moi útil esa forma de contar como cando estamos nunha sesión de contacontos, especialmente cando o contido é denso, cando hai que condensar moitas cousas e explicalas dunha forma en que as entenda todo o mundo. Os textos dramáticos están pensados para ser ditos en voz alta nun teatro. E desde ese punto de vista, as ferramentas da oralidade son moi rendíbeis. —Hai unha constante temática na súa obra que é o medo, que reaparece unha e outra vez nas súas diferentes manifestacións. O medo, en As alumnas, é a arma que emprega a ditadura para anular a capacidade crítica e a vontade das persoas. É o medo o noso grande inimigo? Eu penso que si, desde o momento en que nos paraliza e nos anula a liberdade de escoller, como falabamos antes. Cando tes moito medo non sabes como reaccionar, como enfrontarte a iso que te supera. Hai pouco lía un libro no que se falaba dos medos internos e dos medos externos, os que levamos dentro e os que nos chegan de fóra. As formas do medo van cambiando: cando es unha nena non tes medo da morte porque non a consideras, por exemplo. Pero si tes un gran medo ao abandono, que é o gran terror da infancia. En As alumnas fálase moito deses medos que nos veñen de fóra e que nos impiden actuar como queremos, que nos subtrae liberdades. Está o medo á soidade, á exclusión: o castigo a María Barbeito foi ese, a exclusión; quitáronlle os cargos que tiña e prohibíronlle exercer. Son medos moi concretos e, ao mesmo tempo, moi eficaces. —Agora mesmo, eses medos externos comezan a afectar a creación en xeral e ao teatro en particular. Os episodios de censura están multiplicándose no Estado desde que a extrema dereita entrou nos Gobernos municipais e de diferentes Comunidades Autónomas. Son eses detalles, aos que aludía antes, que fan temer un retroceso; a posibilidade que apunta Rosa no comezo da obra, a que volva o pasado. Efectivamente, hai feitos concretos que estamos vendo e que non invitan a ser optimistas, e un deles é esa proliferación de cancelacións de obras de teatro. Fechar o acceso do público a esas obras, ao que din, é un asunto moi grave. Cando algún poder impón obstáculos ao pensamento, hai que empezar a preocuparse. Polo de agora, non é algo que se estea dando na Galiza, pero cando ves esas cousas tan perto, ninguén asegura que non poidan ocorrer aquí nun futuro próximo. O teatro é o grande espazo da liberdade de expresión. E a proba é que o teatro foi o primeiro sitio onde censuraron, porque saben que non poden controlar o que sucede nese lugar de reunión, de pensamento, de debate; non poden controlar a repercusión que vai ter o que a xente ve en escena. E nese sentido, noto que existe unha enorme preocupación por estes actos cada vez máis frecuentes. —Precisamente por iso, As alumnas, polo tema, podería ter eco no resto do Estado, que é unha das materias pendentes da escena galega. Nos últimos tempos parece que se están dando algúns pasos para que as compañías galegas atopen un mercado fóra. Cre que hai agora máis portas abertas a outros públicos? O certo é que aos dous días de recibir o Premio Nacional xa recibín unha oferta para traducir e publicar o texto en castelán e, como che dicía antes, a min iso paréceme moi importante para a difusión da obra. Pero tamén hai que dicir que tamén me preguntaron que para cando en catalán ou en euskera, e a min iso paréceme marabilloso. O galego é a miña primeira lingua e visibilizar que temos unha literatura propia é importante. É importante que eu poida escribir na miña lingua sen que iso sexa un obstáculo para chegar a outros públicos, e que a xente sinta curiosidade e que comprobe que a nosa é unha lingua que goza dunha boa saúde literaria. Segue sendo difícil atopar unha editorial que traduza textos do galego a outras linguas. Eu teño unha produción considerábel e só unha mínima parte está traducida ao castelán, por pór o exemplo típico dunha lingua próxima. Entón creo que todos eses pequenos pasos que se dan son esperanzadores, que poden dar paso a unha curiosidade maior e a unha circulación de textos e de espectáculos máis fluídas. Aínda que sempre tendo en conta o lentas que van estas cousas, claro. —En Portugal vostede traballa con frecuencia, aínda que tamén segue sendo unha materia pendente. Si, agora por exemplo estamos traballando nunha dramaturxia sobre o meu poemario Hai quen elixe os camiños máis longos, pero é unha compañía portuguesa que a monta. E iso está moi ben: cando veñen aquí galeguizan o seu portugués igual que eu aportugueso o meu galego cando vou alá. E iso serve para que as persoas dun e doutro lado recoñezan ese parentesco lingüístico, para que lle perdan medo a esa unidade última coa que algúns estamos familiarizados. Iso tamén é abrir fronteiras, físicas e mentais. —O premio que agora recibe tamén serve para pór de manifesto que a literatura galega goza dunha excelente saúde tamén grazas ás autoras, que comezan a ter o recoñecemento que tantas veces se lles negou. Non vou descubrir nada novo se digo que na Galiza temos grandes nomes e unha boa parte son nomes de muller. E moitas desas mulleres tamén foron recoñecidas co Premio Nacional, en todos os xéneros: Ledicia Costas, Marilar Aleixandre, Olga Novo... Hai unha presenza feminina moi destacada. E hai que pensar que cando hai unha persoa recoñecida polos premios, detrás hai moitas máis. No teatro, agora mesmo, hai moitísimas mulleres escribindo, cada unha co seu estilo. Hai unha variedade e unha riqueza impresionante. Entón creo que este é un bo momento para que toda esa abundancia se visualice. Mais tamén tendo en conta que hai que ter coidado, que en calquera momento as cousas poden virar. E ben, xa ía sendo hora: vendo os Premios Nacionais de Literatura Dramática ves unha diferenza incríbel entre o número de homes e o de mulleres. É a partir de 2000 que empezan a xurdir nomes de muller. Vendo esa lista decátaste de todo o que cambiou a sociedade en pouco tempo, como a loita feminista foi e está sendo unha revolución. Penso que é a ocasión ideal para recoñecer moitas mulleres que están traballando cunha gran calidade.