Ricardo Gurriarán. As voces esquecidas

-Florencio Delgado non era unha persoa moi coñecida. Malia non ter unha posición marxinal: estaba ben relacionado con Galaxia, por exemplo…. -É que o coñecemento público dun poeta coma Florencio, co itinerario vital que tivo, non é tan fácil. Porque marchou en 1939 para México, despois da guerra civil, e refixo alí a súa vida. Cunha ditadura aquí que impedía que se imprimise nada que fose contra o réxime, sendo el un autor que fixera poesía de combate durante a guerra. Foi coñecido na colonia mexicana. A súa poesía foi difundida en ámbitos reducidos por medio dalgunhas das revistas que eles mesmos facían en México e despois, xa nos anos 60, a través da publicación, por medio de Del Riego, de Galicia Infinda. Pero tampouco é tan descoñecido. Eu fixen unha biografía súa no ano 99 que esgotou as súas dúas edicións. Fíxose tamén unha exposición divulgativa… Eu levo tempo tentando dar a coñecer a súa figura. Non só como poeta. Para min representa un itinerario de compromiso ético moi salientábel que mantivo toda a vida: de republicanismo, de galeguismo e de loitar contra os fascismos. Para min é o exilio, en realidade, o que se pon en valor neste momento. Unha conectividade do galeguismo exterior co interior, un traballo feito no exilio que foi o que deu algún folgo aos resistentes que quedaron no interior nos corenta anos de ditadura franquista. E este logro de que fora escollido para o Día das Letras do 2022 é un colofón para o recoñecemento dun exilio mexicano que ten unha importancia grandísima. -Gurriarán era parente seu. Como comezou a súa propia investigación sobre a súa figura? Era parente meu, si. Os Gurriarán viñemos do País Vasco e somos parentes. Pero a min sempre me interesou o recoñecemento da xente que non estaba na cultura oficial. Eu traceime un itinerario para dar a coñecer a Florencio hai moitos anos. Pero despois del viñeron outros. Parga Pondal ou Enrique Peinador Lines, por exemplo. A a guerra civil e a ditadura foi tamén un dos meus temas estrela neste proxecto de dar a coñecer xente esquecida pola desmemoria e a inxustiza. -Florencio Delgado nacera en 1903 en Córgomo, Vilamartín de Valdeorras, nunha familia de clase media. O seu espertar político relacionouse cos seus estudos universitarios ou coa lectura de A Nosa Terra. Como se produciu? -Unha das características singulares de Florencio é que botou seis anos en Córgomo de Valdeorras e, despois, por causa do traballo do pai, marchou primeiramente a Ourense, de alí a Palencia, de alí a Valladolid e de alí, despois de rematar Dereito, volveu para Valdeorras no ano 28, onde estivo até o ano 32, que foi preparar unhas oposicións a Madrid. Logo volveu a Valdeorras até a guerra civil. En 1936 tivo que fuxir. Escapou como puido. Fíxose pasar, no lado galego, por axudante dun parente del que era topógrafo. Conseguiu pasar así a Portugal por Tourén e estivo un tempo en Porto. "Aínda está por estudar o papel do Partido Galeguista na organización da saída dos galegos que estiveran na fronte do Ebro nas últimas batallas que houbo a finais do 38 e primeiros do 39 na zona catalá" Despois foi de polizón nun barco danés a Bordeos, estivo vivindo en París, pasou no último tramo da guerra civil a Catalunya, máis tarde marchou a México e non volveu até o ano 68, despois no 76 e logo no 81… Ese foi o seu periplo vital. Quero dicir, que na Galiza estivo unha ducia de anos nada máis antes de marchar para México. Fíxose galeguista fóra. Aos 15 anos, vivindo en Valladolid, escribía poemas en galego. Sendo moi novo estaba, si, subscrito a A Nosa Terra, ao boletín de Nós… que lía tamén desde Valladolid. Cando volve, o galeguismo prendera en Valdeorras nunha serie de mocetes coma el. Organizáronse politicamente e desembocaron despois na militancia no Partido Galeguista. -Que papel tivo nese momento na Irmandade Galeguista Valdeorresa e como foi evolucionando o seu pensamento? De defender a independencia pasou a avogar por unha autonomía dentro dun modelo confederal… -Antes de que existise o Partido Galeguista xa tiña esa relación con A Nosa Terra ou con Nós e empeza a organizar unha biblioteca na que xa antes do 36 hai libros que denotan a súa conciencia galeguista. E penso que a distancia, o afastamento, vivir en Castela, foi un elemento fundamental para que se fixese cada vez máis galeguista. Rosalía de Castro era unha das súas poetas favoritas. Tamén Amado Carballo, Lamas Carvajal, Manuel Antonio... Nos anos 20 e 30 devoraba literatura. Despois, xa na militancia nunha organización política, cando estaba na Irmandade, vén poñer de manifesto sobre todo a necesidade dunha confederación ibérica, dunha república confederal que abranguese Portugal, cunha sintonía lingüística con Portugal tamén moi forte. -Tamén desde moi novo, durante a República, escribe en A Nosa Terra ou no Heraldo de Ourense textos de política, de sociolingüística… -Sobre o tema da lingua, sobre o señorito que fala en castelán, por exemplo, ten poemas fascinantes, mesmo algúns que fan alusións a membros da academia universitaria galega como o decano de medicina, Novo Campelo, ao que chama Nuevo Campito no poema Carta de Guan de la Era al Doutor Nuevo Campito. Sempre tivo unha preocupación moi grande polo tema lingüístico, sendo consciente de que a esencia do galego consérvase no portugués, xa que o galego está moi influenciado polo castelán. Na guerra civil sintonizou moito coa xente galega. Foi amigo de Santiago Álvarez, por exemplo. E aínda está por estudar o papel do Partido Galeguista na organización da saída dos galegos que estiveran na fronte do Ebro nas últimas batallas que houbo a finais do 38 e primeiros do 39 na zona catalá, onde Florencio chegara no 38. No mesmo ano incorporárase á Executiva do Partido Galeguista e, sendo tenente do Exército Republicano, fai labores no Servizo de Información periférico. Desde alí, cando xa se vía que non había posibilidade de gañar a guerra, prepararon a evacuación dos perdedores: rescataron xente, fixeron listaxes, buscaron enlaces… Creo que foi unha peza fundamental nisto. -Cal foi, en xeral, o seu papel no Partido Galeguista? A organización valdeorresa adhírese primeiro ao Partido Nazonalista Republicano de Ourense, de Otero Pedraio, pero coa creación da Fronte Popular, no 36, Florencio e outros galeguistas sepáranse da facción galeguista de dereitas. De feito, os valdeorreses asumen a liña de Castelao e Bóveda. -Antes da guerra civil fixo un importante traballo político en Valdeorras de ampliar militancia, mais non tivo postos de máis responsabilidade, máis alá da Irmandade de Valdeorras. Pero durante a guerra civil si chegou a formar parte da Executiva do Partido Galeguista, en Barcelona, e colaborou con poesía de combate en Nueva Galicia. Despois, en México, tentaron organizar a continuidade galeguista e el foi unha peza fundamental de aglutinamento do galeguismo no exilio. Puxeron en marcha a revista Saudade en dúas épocas diferentes, editaron o Cancioneiro de Loita Galega… Todo iso está ligado a unha acción política moi relacionada co Partido Galeguista, como a participación, na primeira metade dos anos 40, en Galeuzca ou no Consello da Galiza. Florencio participou con López Durá na redacción do pacto de Galeuzca e formou parte da Delegación do Consello de Galiza en México. Cando se discute de novo o Estatuto, antes de poñelo a trámite nas Cortes celebradas en México, participou nas reunións previas con Castelao, Alonso Ríos ou Picallo. E na Transición foi un dos responsabéis de preparar os vimbios para tentar poñer en valor de novo o Partido Galeguista para que se presentase ás eleccións. -Preséntao vostede como unha figura de concordia, un mediador entre galeguistas e comunistas, dentro do exilio. En que sentido? -Houbo unha división importante entre os galeguistas no exilio mexicano. Dunha banda estaban os chamados dereitistas, que rexeitaban os comunistas. A outra era máis permeábel ao traballo cos comunistas. Florencio tentaba ser un mediador para conseguir o obxectivo de darlle continuidade ao Partido Galeguista. O exilio foi moi duro en canto a fraccionamento político, que se dá dentro dos propios partidos, como pasou por exemplo tamén no Partido Socialista. Florencio sempre tentou homoxeneizar o Partido Galeguista. Co comunismo houbo problemas, por exemplo, relacionados coa dirección da revista Vieiros. Nas entrevistas que eu fixen con representantes do exilio en México lembrábano como persoa de integración, por exemplo en publicacións que se fixeron unitariamente. -Antes falaba da revista Saudade, que foi unha das primeiras iniciativas do galeguismo en México. En Saudade (1942-1953) colaboraron Castelao, Blanco Amor, Luís Seoane, Rafael Dieste, Luís Tobío, Arturo Cuadrado, Suárez Picallo… Despois constituíse no 1952 o Padroado da Cultura Galega en México, que puxo en marcha o programa radiofónico Hora de Galicia ou a revista Vieiros (1959-1968). Cal foi o papel de Florencio Delgado neste activismo cultural do exilio mexicano? -Florencio foi parte do grupo promotor da revista Saudade. Desa época, na miña opinión é moi importante tamén o Cancioneiro da loita galega, de 1943, que foi a primeira publicación do Partido Galeguista en México. Un libro de poemas do que el foi, segundo Alonso Montero, o responsábel editorial, ademais de autor de 16 poemas, sete deles novos. Neste libro fai acopio da poesía de combate que fixera durante a guerra civil, falando da represión en Valdeorras. Cunha crítica profunda dos masacres, por exemplo, no poema Ían á misa de doce, no que é contundente co falanxismo de dobre cara: van á misa e matan despois. Florencio tivera diversas circunstancias profesionais: vendeu de todo, desde aceites a libros, fertilizantes, roupa, zapatos… Coñeceu, de feito, a súa muller vendendo zapatos. Despois marchou vivir a Guadalajara, no ano 51, desde onde revitalizan a revista Saudade, que terá entón a súa segunda época -no terceiro número Florencio asumiu tarefas directivas-. Empezan tamén entón a conformar o Padroado. A partir do Padroado, dentro do conxunto de actividades realizadas para manter o galego como lingua vehicular no exilio, nace a revista Vieiros, da que foi director xunto con Luís Soto e Carlos Velo. En Vieiros colaboraron voces do exilio exterior e do interior. Son accións que fan que o galego sexa un elemento de unión entre todos os exiliados, perdedores da guerra. -Do seu labor cultural forma parte tamén a tradución ou a publicación do libro Presencia de Galicia en México, do 1954. -Hai unha fasquía dos poemas de Florencio que é que integra o náhuatl, unha lingua mexicana, co galego. Son poemas dos anos 40. Parte deles aparecerán despois no seu libro Galicia Infinda (1963). Con respecto ás traducións de poetas consagrados noutras linguas, colaborou con Lois Tobío e con Plácido R. Castro na preparación do volume Poesía inglesa e francesa vertida ao galego (1946), que foi premiado pola Federación das Sociedades Galegas da Arxentina e publicado en Bos Aires tres anos despois, con grande éxito editorial e de crítica. Esta é outra das súas facianas descoñecidas. -Tivo unha boa relación con Fernández del Riego, que lle facilitou a publicación na Galiza, e mesmo Florencio era tamén quen levaba ao exilio mexicano as propostas de Galaxia no ámbito cultural. Que relación tivo, así, coa liña "culturalista" de Galaxia? -Tiña relación epistolar con don Paco del Riego, que falou del nun tratado literario e en La Noche, dándoo a coñecer aquí. Mantiveron unha relación prolongada no tempo. De feito, Florencio colaborou con Galaxia na organización da celebración das Letras Galegas no ano 63, que despois desembocou na publicación en Galaxia do seu poemario Galicia Infinda. -Por que acabou deixando tanto Vieiros como o Padroado? -Pois eu creo que son as regueifas políticas. Con Soto tivo desencontros que tiveron que ver coas diferenzas entre o Partido Comunista e o Partido Galeguista. Independentemente de que sempre antes fixera unha valoración agarimosa de Soto. Pero despois tiveron problemas, seguramente por discusións sobre liñas editoriais ou sobre metodoloxías de funcionamento. No Padroado tamén tentou ter un papel moderador. En xeral, os galeguistas, dada a nova situación de consolidación da ditadura, apostaban por unha ampla plataforma cultural cun significado político, mais non demasiado combativo. Os comunistas preferían voceiros máis abertamente políticos e conectados cos referentes internacionais do comunismo do momento. -A reconstrución do vello Partido Galeguista foi imposíbel por razóns alleas a el, pero el tentouno… -Desde logo. El aterrou aquí desde o exilio pero xa en México fixeran tentativas de poñelo en marcha, vendo que chegaba a democracia. Tentaron ser catalizadores do proxecto, coa xente que quedara por aquí dispersa, porque o Partido Galeguista xa non tiña estrutura nin nada. Florencio fai un manifesto unitario para tentar aglutinar os galeguistas, tenta reunir a vella militancia e implicar os galeguistas que quedaran en Galiza… Cruza para iso cartas con Pousa Antelo. Pero ao final a tentativa, por diversas circunstancias, non tivo éxito. -Bebedeira é o seu primeiro libro de poemas, Galicia Infinda o máis coñecido… Moveuse, quizais, entre a poesía máis vangardista do primeiro momento e a máis política… Bebedeira (Editorial Nós, 1934) está próxima ao hilozoísmo de Amado Carballo… Galicia Infinda foi relacionado co modernismo e co neorromantismo. En O soño do guieiro hai poemas sociolingüísticos, poemas de combate... -Bebedeira é, ao meu ver, un canto á natureza e á terra valdeorresa: os castiñeiros, o viño, a paisaxe, a cromática naturalista e a vida e o amor. Os primeiros poemas que aparecen del en El Heraldo de Galicia, no 1931, van tamén nesa liña, extensiva a Galiza. Despois xa se mete nun ámbito de defensa a ultranza da lingua. Reivindica unha lingua propia e sen mesturas. Na guerra fai a poesía de combate, algunha moi satírica coma a de Franco, franquiño, piquirrichiño. Tamén ten a poesía mestiza da que falabamos, que supón unha transversalidade plurilingüística moi interesante. E finalmente fai algunha escolma de poemas que escribira antes, como en Cantarenas, onde volve á terra da infancia, ou como en O soño do guieiro, onde fai tamén reivindicación de Castelao ou de Otero Pedraio. -Foi nomeado membro correspondente da Real Academia Galega nos anos 80. -Un amigo del da Irmandade Galeguista, Xosé Gayoso, estaba de presidente do Instituto de Estudos Valdeorreses, que fixo a proposta. Á súa volta no 81 fixérono membro correspondente, sendo apadriñado por Francisco Ogando, Ramón Piñeiro, Valentín Paz-Andrade… Isaac Díaz Pardo tamén o apoiou moito.