Murallas e fortalezas nas Mariñas. Tesouros arquitectónicos de Pontedeume e Betanzos

Destas estruturas, a maior parte desaparecidas, poden quedar visíbeis testemuños da súa existencia, restos arquitectónicos, depósitos arqueolóxicos, documentos gráficos (mapas e debuxos) e, como resulta obvio, referencias ou descricións documentais. Dentro do grupo das urbes fortificadas mergullaremos nas de Betanzos, Pontedeume, A Coruña, Pontevedra, Ourense, Tui, Mondoñedo, Ribadeo, Ortigueira, Viveiro e outras moitas. Tamén faremos parada en diversas construcións castrenses medievais asentadas no litoral galego, outras ergueitas no interior da nosa xeografía (configurándose algunhas como verdadeiras fortalezas penedeiras) e interesantes pontes que –sorteando os ríos– ían provistas de torres ou outros elementos defensivos. Velaquí que comecemos con varias desta tipoloxía. Betanzos, capital das Mariñas Francisco Vales Villamarín funda en 1948 unha publicación que, renacida en 1982, se constituíu como unha das máis sobranceiras do norte da Galiza. Referímonos ao Anuario Brigantino e nela lanzaron os seus textos importantes plumas do país como Alfredo Erias, Clodio González Pérez, José Luis López Sangil, Andrés López Calvo, Carmen Manso Porto, Antonio Meijide Pardo, Isabel Rei Samartim, Xosé Suárez Otero... Mergullados nas páxinas dos seus números recuperamos aquelas investigacións que Xosé María Veiga Ferreira lanza en 1998 e que se titulan ‘As torres da Caramona ¿ou de Carmona?’. Tendo as achegas deste autor como manual básico para as nosas liñas, en unión con aqueloutras que en 1892 facilitou Manuel Martínez Santiso sobre este mesmo eido –“Historia de la ciudad de Betanzos”–, podemos afondar nun par de edificios emblemáticos da arquitectura das Mariñas agora desaparecidos malia existiren as súas representacións ou siluetas nos antigos escudos pétreos da cidade. As torres de Caramona Mercé do que indica Veiga Ferreira sabemos que unha das torres denominadas de Caramona se localizou enriba da Ponte Vella que sobre o río Mandeo se erguía. Porén, ignoramos o lugar exacto, posto que se ben puido alzarse no corpo intermedio desta (tal e como aconteceu coa análoga de Pontedeume), abofé tamén existía a posibilidade de se erguer nalgún dos seus extremos (caso semellante aos da cidade de Pontevedra). Así e todo, do que non hai dúbida é das funcións que desempeñaba, tributaria amais de castrense; isto quer dicir que alén do exercicio defensivo e de control do paso viario que houbese sobre a ponte –auxilio e vixía da entrada e saída de persoas coas súas mercadorías– tamén desenvolvía un papel vinculado coa recadación do imposto do pontádego. Sobre a definición deste trabuco debemos botar man da obra titulada Fueros Municipales de Santiago y de su Tierra, do egrexio Antonio López Ferreiro, amais de ter en conta Los Caminos Medievales de Galicia da investigadora Elisa Ferreira Priegue. Ambos aseguran que viña ser un caso particular de portaticum (portádego): gravame sobre a circulación de mercadorías e persoas; o que, dándoselle aplicación ás pontes, sería o que se recadaba dos mercadores e viaxeiros que pretendesen cruzar un río por esta construción pública e acceder ao interior da cidade amurallada. De seguirmos coa descrición da torre da Ponte Vella, malia podermos caer na esaxeración, verbo do que achegan algúns documentos contaba cunhas dimensións de 70 pés de alto por 24 de ancho na súa base, algo así como 21 por 7 metros, respectivamente, e posuíndo –segundo se informa– dous corpos construtivos ou alturas. No seu interior existían estancias de albergue e espazos acondicionados para a residencia e o descanso dos militares. O andar inferior, provisto de accesos en forma de arco que confeccionan unha bóveda de cantaría, daba paso aos viandantes; e un escudo heráldico coas armas do rei e unha boa restra de ameas ou merlóns decoraban os lenzos graníticos. Veiga Ferreira asegura, logo de indagar nas actas municipais de Betanzos, que a torre xa existía polo ano 1554, ao igual que acontece coa análoga, isomorfa e homónima –denominada tamén de Caramona– que se chantara enriba da Ponte Nova. Verbo desta información, o mesmo autor ratifica a presenza de ambas construcións na primeira metade do século XVI, porén non consegue adiviñar as súas orixes aínda que se inclina a velas ergueitas cara a segunda metade do século XIV, logo de que o fratricida Henrique II de Trastámara visitase a cidade o 8 de febreiro de 1372 e ordenase a súa fortificación. As pretensións do monarca non eran outras que impulsar a urbe tanto a nivel social como comercial e castrense. E así aconteceu, pois cando até aquí chega João I de Avis, en 1384, o futuro monarca portugués define a cidade –segundo recolle Xosé García Oro e Carlos Barros– como unha “boa villa castellada”. Batemos no noso camiñar retrospectivo, por conseguinte, con dúas torres fluviais alzadas sobre as súas respectivas pontes que, moi de seguro, xa debían existir na época de Fernán Pérez de Andrade “O Bo”, aquel do que hoxe conservamos o seu fermosísimo cenotafio (exuberante xoia gótica da arte funeraria da Galiza) na igrexa conventual de San Francisco. As torres de Caramona, pouco a pouco, sufrirán certas modificacións nas súas estruturas, así en 1577 a que se localizaba na Ponte Vella será arranxada por Xoán de Náveda e posteriormente, que nós saibamos, en 1815 habíanselle dar uns liviáns retoques á súa face, derradeira maquillaxe antes da definitiva derruba. A pena capital, que xa se lle proxectaba antes da batalla contra as tropas de Napoleón, concretamente cara a 1808, execútase cando se pretende construír a estrada que uniría a capital das Mariñas coa cidade departamental. Tan fatídico acontecemento ten lugar o 24 de setembro de 1821, pois seica esta torre da Ponte Vella xa non gozaba de utilidade. A restante, de menor antigüidade e fincada na Ponte Nova, bafexara os seus últimos suspiros entre 1763 e 1769, para logo, co pétreo botín da súa derrota servir de estrado para rúas e (como material de refugallo) para erguer edificios acordes coa modernidade. As murallas betanceiras De retornarmos a aquel ano de 1384 deberiamos indicar que os portugueses pretenderon tomar Betanzos e os “da vila tâo aficados (...) ja começavam desemparar os muros”. Isto afirma que a cerca que choía a urbe do Mandeo existía, cando menos, dende o século XIV. Non podemos ofrecer moitos detalles da súa icnografía, aínda que debemos sinalar que ao redor da súa figura irregular se foron salpicando non menos de dez torres (como se observa nun mapa conservado no Arquivo General de Simancas que data de 1597) así como varios postigos e portas de acceso, estas últimas –non menos de catro– torreadas. O cronista desta cidade, José Raimundo Núñez Lendoiro, afirma que documentos de 1625 describen a muralla como “muy vieja y ruín”, se ben por 1574 os seus muros atopábanse “quemados y derrocados”. De finais do século XVI, concretamente de 1589, data un mapa rotulado co nome de Galissia que se conserva na British Library e no que se ve grafada a cidade de “Betaunce”, navegábel por pequenas embarcacións, e a vila de “Ponte demy”. Desta última entidade de poboación, que se corresponde con Pontedeume, fíxose destacar a súa fermosa ponte torreada, que tamén se observa no mapa elaborado en 1634 –con certas licenzas– por Pedro Teixeira Albernas. As murallas de Pontedeume Ademais, este autor dá conta outrosí de que esta vila posúe unha cerca que circunda todo o seu perímetro e que vai protexida por non menos de oito torres. A porta principal de acceso, ao remate da ponte, tamén estaría fortificada e sobre os lenzos pétreos da muralla xa hai constancia da súa existencia cara ao ano 1284, segundo o aseguran José López Hermida e Carlos de Castro Álvarez. Lembremos que nesa época gobernaba Galiza Afonso IX “O Sabio” e este monarca fora quen de fundar a urbe do Eume en 1270. No interior, ademais da existencia dalgún tipo de fortificación, habería espazo para templos parroquiais, ermidas, edificios nobres (ou para a nobreza) e vivendas humildes para traballadores da terra ou do mar. Será a partir de 1666 cando asemelle que os muros non se conservan no mellor dos estados, como así continuarán en centurias posteriores. Cómpre advertir que dende o abrente do século XVIII comezan a autorizarse a apertura dos lenzos (“abrir y rasgar la pared de la muralla de esta villa junto a la riberamar”). Unha ponte torreada e asistencial sobre o Eume Se perder as murallas de Pontedeume foi un lamentábel atentado contra o patrimonio galego, non menos resultou a desaparición da ponte que unía esta vila coa de Cabanas. Dela só se conserva unha análoga construción, máis moderna, e un oso e un xabarín que protexen a entrada do burgo de Pontedeume. Estes animais totémicos, que identificaron a caste dos Andrade, puideron albiscar outrora centos de camiñantes, militares e peregrinos que sorteaban as augas da ría, amais dunha construción confeccionada disque por “medio cento de arcos de feitura oxival” que promovera entre 1380 e 1386 o nobre Fernán Pérez de Andrade. Así e todo, esta quizais substituíu unha anterior fabricada en madeira. Sexa como for, a do século XIV tiña 1015 varas de longo (máis de 850 metros) e posuía en varias zonas intermedias certos edificios erguidos sobre dela que lle asignarían unha beleza única. Asegúranos Andrés López Calvo que entre os arcos oitavo e noveno (en dirección Sur-Norte), se alzou unha torre –denominada da Ponte– de dezaoito pés de alto (non menos de 5 metros de altura) e na que se instalara un oratorio baixo a advocación de Santo Antonio de Padua. Outra semellante –coñecida da Quinta Angustia– tiña asento entre os arcos 40 e 41, ía provista dun tellado a catro augas, cubertas de tella e trabes de madeira. Nun dos seus laterais embutírase unha imaxe, a da Nosa Señora do Risco, de aí que tamén fose coñecida deste modo. Son reducidos os datos históricos sobre este elemento arquitectónico, aínda que debemos destacar o feito de que unha enchente a fixese desaparecer en 1784. De seguirmos coa descrición da ponte debemos advertir que entre os arcos 20 e 21 confeccionárase unha capela –baixo o patrocinio do Espírito Santo– por debaixo da cal, como acontecía coas torres sinaladas, discorrían os viandantes. Este último cubículo ofrecía tres altares tanto aos peregrinos como aos camiñantes ou á veciñanza: un dedicado á Virxe do Carme, outro a Santa Bárbara e o restante ao magoado Ecce Homo. Mais esta ermida tamén ía acondicionada cun hospital de peregrinos, ao coidado dos franciscanos de Santa Catarina de Montefaro (Ares), e que nun determinado momento se dotara con tantas camas como apóstolos houbo. Logo reduciríanse ao número de catro. Polo ano 1708 Domingos Maceiras acomete diversos reparos na ponte, da mesma maneira que o fai once anos máis tarde Antón Calvo Seares. Porén, algo máis dun século lle restaba de existencia a esta construción, pois a nefasta derruba execútase en 1841, malia seguir en pé a devandita capela un par de décadas máis. A nova ponte que se estaba a proxectar reduciu a meros textos documentais a presenza desta histórica, emblemática e única construción que no seu tempo ben puido ser das de maior lonxitude de toda Europa e unha das máis fermosas, cando menos, da Península. En 1887 xa se transitaba por enriba da súa substituta, austera, funcional e para nada faiscante. Alén dos mapas de Teixeira e aquel conservado na Biblioteca Británica, sobre a faciana desa ponte tamén se conserva un plano que por volta de 1721 levantou o arquitecto compostelán Fernando de Casas Nóvoa.