Bibliotecas da raia, axentes de animación cultural

Como o pasado 26 de novembro a Biblioteca de Caminha fixo 30 anos, vou dedicar o artigo de hoxe ás miñas queridas bibliotecas da raia. Coñezo bastantes bibliotecas portuguesas, mais teño unha especial relación coas dos municipios portugueses á beira do Miño desde que fixen un traballo con Marga do Val titulado Letras da Fronteira. Todas elas están instaladas en antigos inmobles moi ben restaurados, no centro das vilas como a de Melgaço ou Cerveira, ou presentan ampliacións do edificio cunha estética rompedora como a de Monção e Caminha. Destacan na paisaxe urbana pola súa fermosa arquitectura externa, mais non queda atrás o seu interior distribuído seguindo as recomendacións da IFLA e da Direção Geral do Livro, dos Arquivos e das Bibliotecas. E nótase a diferenza respecto do que se fixo na parte galega. De Valença a Caminha A que máis frecuentei foi a de Valença cando os meus fillos eran cativos porque alí si podían remexer nos libros, xogar e falar. Á biblioteca de Valença agradézolle inmenso a súa colaboración cando comecei co ensino de portugués no IES San Paio de Tui. O seu Bibliomóvel atravesaba a ponte unha vez ao mes para prestarlles libros aos meus alumnos de portugués. Outra biblioteca moi entrañábel para min é a de Cerveira, onde en moitas ocasións asistín a magníficas formacións para o profesorado sobre grandes escritores portugueses, que, por suposto, a Xunta non recoñece para os méritos. As viúvas brancas eran as verdadeiras dirixentes das terras e da familia, mais levaban, por desgraza, peor vida que as viúvas dos mortos Todas elas son bibliotecas agradábeis, que ofertan moitas actividades culturais. Por iso, sempre estou atenta á súa programación dos sábados. Neste mes, a Biblioteca de Caminha organizou unha tertulia sobre e as mulleres do Alto Minho e alá fun a pesar do temporal. Na charla, moderada por Leonor David, participaron dous eminentes convidados: a socióloga Karin Wall e o antropólogo João Pina Cabral. Ambos estudaron xa hai anos o mundo rural do Alto Minho. Karin Wall comezou as súas investigacións sobre as mulleres de emigrantes, pois os estudos sempre se facían respecto dos países de chegada e do inmigrante, mais non se investigaba sobre as esposas, sobre as mulleres que quedaban á espera. E ela escolleu Moledo (Caminha) para facer unha investigación sobre as denominadas "viúvas brancas com uma vida negra". E João Pina, Ponte da Barca, para ver como vivían a súa vida cotía, como xestionaban as responsabilidades familiares e cal era o seu estatuto social na época da emigración clandestina á Franza a salto, nos anos 60 e 70. Mulleres miñotas Estas mulleres cargaban coa gran débeda contraída polo home para o pago dos pasadores, e ademais, tiñan que aforrar para comprar terras e facer casa. Se a eles lles ía mal, a elas peor. Vivían precariamente co que gañaban co traballo do campo. Algunhas para complementar a súa minguada economía, dedicábanse a outras actividades como a apaña do argazo para adubar as terras. Elas quedaban porque non se autorizou o reagrupamento familiar ata bastante despois. Non ían porque os seus homes tardaban en encontrar traballo, ou non tiñan contratos permanentes e un bo salario, e os alugueres eran altos. E, sen papeis, non podían escolarizar os fillos. Estes atrancos leváronas a preferir ficar, e esta escolla propiciou grandes mudanzas no estatuto da muller e criou uns fondos lazos de "entre-ajuda" nas mulleres da casa. Mais estas mulleres 'guerreiras', que eran as verdadeiras dirixentes das terras e da familia, levaban, por desgraza, peor vida que as viúvas dos mortos, que podían ter máis liberdade de movementos. As melloras económicas, grazas á emigración, produciron grandes cambios na sociedade portuguesa, e agora as mulleres miñotas máis modernas e con máis estudos seméllanse ás doutros lugares de Portugal ou doutros países, e xa non se perciben grandes diferenzas coas mulleres urbanas. Un pracer participar nesta tertulia en compañía dos Amigos das Bibliotecas de Caminha e escoitar as experiencias destes dous recoñecidos investigadores, porque axudan a ter unha mellor percepción da tradicional cultura do outro lado do Miño, que vén sendo a nosa propia cultura. Oxalá os portugueses acaben tamén por (re)coñecer que o título da V parte de Follas Novas (As viúvas dos vivos e dos mortos) e os poemas de Rosalía son unha síntese insuperábel que anticipa xa todos estes estudos antropolóxicos.