Historias de refuxiados silenciadas nas ditaduras ibéricas

No Vale do Miño, Melgaço é un dos concellos máis extensos grazas á anexión de Castro Laboreiro, que foi concello ata 1855. Cando se incorporaron os boca negra, así chamados os castrexos polos melgacenses, Melgaço gañou moito en patrimonio e historia. Por esta freguesía, que se estende desde o marco nº 2 ao 53 colocados tras o Tratado de Lindes de Lisboa (1864), e que entesta con terras ourensás, andamos hai unhas semanas. A Comisión da Memoria Histórica do Baixo Miño, O Condado e A Louriña organizou un percorrido en Castro Laboreiro seguindo a rota do Siñor Afranio (Antón Alonso Ríos). E, grazas ao magnífico guía Américo Rodrigues, puidemos coñecer mellor aquilo que non se enxerga a simple vista, e que se oculta nestas terras montañosas. Américo Rodrigues, cofundador do Núcleo de Estudos e Pesquisa Montes Laboreiro, destacou catro elementos propios que confiren a estas terras unha identidade cultural forte: O espectacular megalitismo, o castelo, o seu sistema de vida entre as brandas e as inverneiras e o can de Castro Laboreiro. Entre todos eles el escolle, sen dubidalo, o can. Escolleuno de corazón porque está moi implicado na criación e protección desta raza canina portuguesa, que se caracteriza pola súa boca negra. Mais eu quero centrar este artigo na riqueza humana da raia seca. Sorprendeume que dunha muller castrexa descendese Virginia Moura, a segunda muller en obter o título en Enxeñaría Civil na Universidade do Porto, despois de Maria Conceição Marques, tamén de familia castrexa. Esta muller activista, que escribiu Mulher de Abril: álbum de memórias, militante do PCP e de Socorro Vermello, foi arrestada e procesada en múltiples ocasións por ser unha coraxosa combatente contra o fascismo do Estado Novo. Outro descendente de castrexos é Yves Afonso, un actor nacido na Franza, cuspidiño a J.P.Belmondo, que se querelou con Manoel de Oliveira por lle roubar a idea de Viagem ao Princípio do Mundo (1997), filme no que actuou Marcello Mastroianni, que andou a rodar nestas terras. Castro Laboreiro, na raia seca, ofrece algo máis que boa comida e deportes de risco Este territorio afastado tamén foi unha terra de oportunidades e de salvación para moitos fuxidos, grazas a aquelas veciñas e veciños solidarios e xenerosos que acolleron a moitos refuxiados de localidades galegas ou doutras procedencias, asumindo grandes riscos persoais e familiares. Ducias de persoas que fuxían da represión franquista encontraron aquí un porto seguro, nas casas da tía Carvalha (Isabel Domingues), de Virginia Esteves, de Rosa Alves e moitas máis. Quen se ocultou en Castro Laboreiro? Américo Rodrigues, RománAlonso e outros xa levan tempo investigando sobre os refuxiados desta zona. E hoxe, grazas ás súas achegas (Terror fascista e Resistência popular nas Terras de Entrimo), podemos coñecer con máis detalle quen se ocultou en Castro Laboreiro. Algúns viñeron escondérense aquí durante a guerra civil por seren recrutas forzosos que non querían loitar no exército franquista, coma o Rizo. Outros eran políticos perseguidos coma o mestre de Tomiño, Alonso Ríos. Na súa obra pouco describe por onde andou nestas terras, quizais por escribir tarde as súas memorias. Tamén encontrou a súa salvación a mestra Eudosia Lorenzo que viviu un tempo aquí coa súa familia, e que levou unha vida de película ata morrer na illa de Reunión en 2004. Máis adiante viñeron refuxiarse un grupo de guerrilleiros armados procedentes de Lugo ou Asturias. E aínda que foron moitos, non lles crearon problemas á poboación porque mentres os castrexos estaban nas brandas, os guerrilleiros ían para a zona das inverneiras ou ao contrario, ou ben ocultábanse en covas como a do Piorneiro ou a Lapa do Caralhote. Entre outros moitos estivo José Alemañy, que logo participou na revolución castrista en Cuba, ou Víctor García, alcuñado Manuel Dente de Ouro, membro da Internacional Comunista, un dos organizadores do PCE de Galiza, e logo executado por orde da dirección do propio partido. Co que aquí brevemente expoño, penso que poderedes albiscar que Castro Laboreiro non é só boa comida, paisaxe e lecer. Para os que non nos dedicamos ao arborismo ou ao barranquismo, grazas a Américo puidemos achegarnos ás historias vivas que estas pedras esconden, e aos verdadeiros riscos polos que pasaron todos os que axudaron a tantos refuxiados de maneira altruísta.