A cultura galega volve do exilio: Amparo López Jean

Amparo asiste nos anos da infancia á escola que rexenta a súa nai. Logo, comeza os estudos de Maxisterio na Escola Normal da Coruña no curso 1895-1896 (só ten 10 anos). Finalizado o curso 1896-1897, o 29 de setembro de 1897 realiza os exames de reválida de ‘Maestra de Primera Enseñanza elemental’, e aproba. Por último, cursa entre 1897-1898 o 3º curso de Maxisterio, aprobando o 30 de setembro de 1898 o exame de reválida de ‘Maestra de Primera Enseñanza superior’. Fáltalle un mes para cumprir os 13! En outubro de 1898 matricúlase no Instituto para facer o Bacharelato -reside xa cos pais en Camiño da Estación, nº 57, onde obtivera a súa nai unha praza de mestra-, finalizándoos en outubro de 1903. Estudou tamén canto e piano co músico coruñés José Baldomir (de orixes cullerdenses polo pai), actuando en festivais benéficos. Fixo estudos de pintura co profesor, pintor e gravador, Máximo Ramos, tendo como condiscípulo, entre outros, a Abelenda. Por un documento de outubro de 1914 sabemos que foi nomeada profesora especial de Contabilidade mercantil na Escola Normal de Mestres da Coruña. A súa nai xubilarase en 1917, falecendo o 1 de xaneiro de 1935, aos 89 anos, sendo soterrada no cemiterio de Santo Amaro da Coruña. Muller de ideas avanzadas, aínda que con conviccións católicas, conviviu varios anos co xornalista e político republicano César Alvajar Diéguez, varios anos máis novo (nacera o 10 de xaneiro 1892), o que lle causou, durante un tempo, unha ruptura de relacións coa súa nai, oposta ao noivado. A parella tería sete fillos: María del Amparo (1916), Ana María Josefina (1918), Francisco Javier Pío (1920), María Teresa Cristina (1921), Agustín (1923, que morreu aos oito meses), Adela Sabina (que viviu tres días) e outra nena que naceu morta. Casarían en 1920. Pertenceu ao Partido Galeguista, no que ingresa o 6 de maio de 1935, colaborando economicamente nas campañas. Foi a primeira muller na Coruña en militar nesa organización, e vogal do seu Comité local en 1936. Pero o labor máis importante desenvolveuno na Agrupación Republicana Femenina da Coruña, fundada o 13 abril de 1933, -que veu a substituír ao subcomité coruñés da ‘Liga Internacional de Mujeres Ibéricas e Hispano-Americanas y Cruzada de Mujeres Españolas’-, da que foi primeiro secretaria e, dende finais de ano ata xuño de 1936, presidenta. A Agrupación non estaría afiliada a ningún partido político, pero actuaría con tendencia francamente democrática Entre os fins da Agrupación estaban a contribuír por todo medio lícito ao triunfo da paz e fraternidade humana, da xustiza social e da democracia; contribuír ao sostemento e defensa do Réxime republicano do Estado español e amparar a súa Constitución; defender os dereitos femininos e labourar pola consecución dos aínda non recoñecidos; impulsar a cultura, especialmente a feminina, e dentro desta a cidadá, para o cal crearíase unha biblioteca, celebraríanse conferencias, cursiños, concertos, recitais, proxeccións, excursións, estableceríanse clases. A Agrupación non estaría afiliada a ningún partido político, pero actuaría con tendencia francamente democrática, sen chegar ao extremismo, quedando as asociadas en completa liberdade para a súa actuación política particular. Ademais de implicarse activamente nas campañas políticas, de cara a potenciar a educación das mulleres a Agrupación organizou numerosas conferencias (varias delas, impartidas por mulleres como Joaquina Conde, María Barbeito Cerviño, María Vázquez ou Velia G. de Patiño), clases e cursos (Gramática, Aritmética, Xeometría, Álxebra, Trigonometría, Solfexo, Piano, Corte, Taquigrafía, Lectura, Escritura, Cultura en xeral, Puericultura), excursións didácticas, creación dunha biblioteca (para a que mercarían obras de Rosalía de Castro, Concepción Arenal e Sofía Casanova). Amparo presentará moitos dos relatorios e tomará a palabra en actos de homenaxe a Murguía ou Pondal. Pola súa parte, César é un dos destacados republicanos coruñeses, sendo dirixente do Partido Republicano Radical, logo do Partido Republicano Radical Demócrata -unha escisión progresista- e, máis tarde, de Unión Republicana (confomada polo partido citado e o que restaba do Radical Socialista). Traballara moitos anos en La Voz de Galicia e no Concello da Coruña. César tenta inutilmente facer fronte á sublevación e, grazas á intervención dun militar consegue saír, na compaña de Amparo e María Teresa, cara a Guadalajara e logo Madrid Xunto coa súa filla María Teresa (María del Amparo estaba xa en Madrid, traballando con Santiago Casares Quiroga, e na Coruña quedaban Ana María –que tocaba o violín na orquestra da Sociedade Filarmónica- e Francisco Javier) acompañou a Soria a César cando este ocupou o cargo de gobernador civil en xuño de 1936, tarefa que lle encomendara expresamente Diego Martínez Barrio. César tenta inutilmente facer fronte á sublevación e, grazas á intervención dun militar consegue saír, na compaña de Amparo e María Teresa, cara a Guadalajara e logo Madrid. A finais de agosto de 1936 desprázanse a Albacete, co obxecto de el cumprimentar unha misión de confianza ás ordes do presidente da Xunta Delegada do Goberno na rexión de Levante, Diego Martínez Barrio; regresan poucos días despois a Madrid. Os correlixionarios botan unha man. Manuel Torres, deputado por Madrid, dirixe unha carta a Santiago Carrillo pedíndolle que atenda a César “porque es uno de los buenos y antiguos luchadores coruñeses” (Madrid, 7-11-1936). A finais de 1936 encontrámolo desempeñando o cargo de xefe da secretaría da Xunta Central de Defensa de Madrid. Disolta esta, prestará os seus servizos como xefe da Secretaría Xeral de Evacuación Oficial do Ministerio de Sanidade e Asistencia Social, en Madrid, dende o 1 de maio de 1937. A finais de xullo deste ano a familia trasladase a Valencia. Alí César traballará como oficial da Oficina Central de Evacuación e Asistencia a Refuxiados, do Ministerio de Traballo e Asistencia Social; ela impartirá aulas nun colexio de Manises. Na capital levantina uniríaselles a filla maior, Amparo, que aquí casará con Arturo Cuadrado, sendo unha das testemuñas Castelao. Chegada a Barcelona Logo de Valencia, a familia marcha a Barcelona (primeiro as súas fillas Amparo e María Teresa, xunto con Arturo) e pouco despois Amparo e César, ao que xa temos documentado o 1 de abril de 1938, para traballar na Dirección Xeral de Asistencia Social. Pouco despois, en xuño, farao no servizo de información da Subsecretaría de Propaganda do Ministerio de Estado, na axencia España, como redactor, e logo na Dirección Xeral de Asistencia Social do Ministerio de Traballo e Asistencia Social, na que será xefe da Sección de Prensa. Tamén, a petición do subsecretario do Exército de Terra, César colaborará nas emisións de La Voz de España (Barcelona, 12-12-1938). En Barcelona, Amparo foi secretaria xeral do Grupo de Mulleres Galeguistas, e vogal do Comité Executivo do Partido Galeguista, que presidía Ramón Suárez Picallo, colaborando nos comités de axuda aos soldados galegos na fronte de batalla, e ocupándose de grupos de nenos e nenas. Aínda que Amparo e César pasaron xuntos a fronteira francesa (seguramente o 5 de febreiro 1939), alí separaron a mulleres de homes, e perdeu o contacto con el. María Teresa quedou illada en Barcelona. Logo de conseguir fuxir de Barcelona, María Teresa foi detida na Coruña, con só 16 anos Dende Ver sur Mêre, Amparo contacta coa súa filla Ana María, nunha carta datada o 21 de febreiro de 1939. Cando César tamén lle escribe a Ana María, esta pode pasarlle o seu enderezo á súa nai. Logo de conseguir fuxir de Barcelona, María Teresa foi detida na Coruña, con só 16 anos, acusada falsamente de pertencer ao Servicio de Investigación Militar republicano. Grazas aos esforzos de Ana María, quedará posta en liberdade uns meses despois. Respecto a César, dado que en decembro de 1933 fora nomeado oficial da Academia polo goberno francés, solicita ao consulado de Francia na Coruña unha certificación, que lle é remitida, con data de 27 de maio de 1939. Tamén destas primeiras semanas de exilio debe ser a autorización que o alcalde de Argelès-sur-Mer lle dá para viaxar en tren durante varios días. Apoio masónico Co apoio masónico, en novembro de 1939 habita no refuxio masónico de Littry (Calvados), a onde chegará Amparo e un tempo despois as súas fillas Ana María e María Teresa, que saíran da Coruña o 14 de abril de 1940 e, grazas aos contactos masónicos de César, foron axudadas para se reuniren cos pais. Por unha carta de César a Fernando Valera (Vimoutiers, 25 de abril de 1940), sabemos que estivera refuxiado, ata marzo, en Littry. Xa rectificara o seu enderezo na Junta de Auxilio a los Republicanos Españoles (JARE), recibindo algunhas cartas e circulares dese organismo. Neste momento, residía nos ‘Etablissements Laniel’, en Vimoutiers. Estaba disposto a embarcar, coa súa esposa e dúas fillas, para México, pero non dispoñían de medios económicos para a viaxe. Traballa de mozo de almacén, o que lle dá só para ir comendo, teñen roupa e zapatos gastados mais non poden mercar outros; non teñen ningún auxilio económico, estando pendentes da axuda que o JARE, co que se identificou dende o primeiro momento, tivese a ben outorgarlle. Castelao respondeulle que tivese paciencia e que si quería ir a América axudaríalle a arranxar os papeis Debeu ser pouco despois da súa chegada a Littry cando Amparo escribe dúas cartas ao seu amigo Castelao, das que este dá conta nunha carta a Elixio Rodríguez (Nova York, 11 de marzo de 1940). Nelas, pedíalle diñeiro para poder sacar ás súas fillas de Galicia e levalas a Francia cabo dela. Castelao respondeulle que tivese paciencia e que si quería ir a América axudaríalle a arranxar os papeis; sobre o resto, non podía pedirlle diñeiro a entidades que non eran todas galeguistas, ademais que con iso se agravaría o problema dos refuxiados. Na empresa “Manufactures de Toiles de Vimoutiers &amp; Lisieus” (Vimoutiers-Orne) César Alvajar traballaría, na ocupación que el di, entre o 26 de marzo e o 11 de xuño de 1940. Amparo, farao, nas mesmas datas, como empregada de confección. E chega a ocupación nazi. En outubro de 1940 a familia tense que trasladar a Vichy, onde permanecerá moi pouco tempo, sendo confinados posteriormente en Montauban. César conseguirá que a legación dos Estados Unidos Mexicanos en Francia lles facilite unha axuda (Vichy, 30-1 e 18-4-1941) e os acepte como emigrantes cara a México. Mais nunca marcharán. O 1 de abril de 1942 será nomeado director da escola española patrocinada pola delegación de Montauban da ‘American Friends Service Committee’ (Cuáqueros americanos), na que tamén traballará María Teresa. Ana María marcha á Coruña para ver de sacar ao seu irmán Javier. Amparo López Jean, moi avellentada por tanto sufrimento, falecerá en Montauban o 12 de novembro de 1942, sendo soterrada, nun primeiro momento, moi preto da tumba de Manuel Azaña. Mais tarde, por iniciativa da súa filla Amparo, e polas xestións de Francisco Javier, o seu fillo, os seus restos trasladáronse a París, para repousar xunto cos de César Alvajar, no cemiterio de Bagueu. Unha familia que desenvolve o compromiso político e social Logo do falecemento de Amparo López Jean, a familia segue co seu indeleble compromiso republicano. César Alvajar sería dirixente do Bloque Repubricano Nazonal Gallego, director de La Nouvelle Espagne, órgano de prensa do Goberno Republicano, colaboraría na Enciclopedia Larousse e publicaría en revistas como Cuadernos del Congreso por la libertad de la Cultura. Membro da Axencia Internacional de Prensa, artigos da súa autoría saían nos máis importantes xornais hispanoamericanos. Retoma uns anos os seus traballos na masonería e, politicamente, seguiría sendo membro de Unión Republicana e, posteriormente, un dos fundadores de Acción Republicana Democrática Española (do que dirixiu o seu órgano, República) e delegado do Consello de Galiza e das Irmandades Galegas en Europa. Cofundaría a Casa de Galicia de París, cidade na que faleceu o 6 de xuño de 1965. Amparo Alvajar, en Xenebra, fundou e dirixiu un grupo de teatro, o Grupo Artístico Hispanoamericano Amparo Alvajar viviría en Arxentina, México, EEUU, Francia e Suíza. Tradutora de varias linguas (inglés, francés, italiano, portugués…), prologuista e dramaturga, escribiu, con Agustín Caballero, dúas obras teatrais, El balcón de los Lester ou Amada y tú, estreadas en Bos Aires. Traballou como tradutora en institucións internacionais, entre outras a ONU, a OIT, o Comité de Desarme, a Organización de Enerxía Atómica ou a Unesco. En Xenebra fundou e dirixiu un grupo de teatro, o Grupo Artístico Hispanoamericano. O Goberno republicano no exilio nomearíaa ‘Caballero de la Orden de la Lealtad a la República Española’. Faleceu en Monção (Portugal) en maio de 1998. Ana María saberá na Coruña da morte da nai. Logo de vivir uns anos na cidade, radicarase en Madrid. Profesional da música, actriz e escritora, publicou en revistas e varios libros: Vivencias (poemario) Notas sobre Amparo Alvajar, exiliada gallega e Soltando lastre (a súa autobiografía). Estará vencellada ao Ateneo Republicano de Galicia. No ano 2003, a Asociación Manuel Azaña de Madrid outorgoulle o premio á ‘Lealtad Republicana’. Faleceu en Madrid o 31 de decembro de 2005 e repousa no cemiterio de Santo Amaro. María Teresa residiría uns anos en Francia, trasladándose logo a Barcelona. Anos despois marcha a París, para instalarse un tempo en Girona e definitivamente en Madrid. Colaborará coa Hermandad Obrera de Acción Católica (HOAC). Nos seus últimos anos participou en diversos eventos en Galicia. En 2008 recibe o premio Galicia Mártir e en 2009 a Comisión Para a Recuperación da Memoria Histórica da Coruña distinguiuna como Republicana do ano. Publicaríase un libro coas súas memorias, Teresa Alvajar López. Memorias dunha republicana. Faleceu en Madrid o 9 de xaneiro de 2016, sendo espalladas as súas cinzas en Punta Herminia. Francisco Javier tivo un papel destacado dentro do Goberno Republicano Español no Exilio Logo de instalarse en Francia, Francisco Javier axudará ao seu pai nas tarefas da delegación do Consello de Galiza en Europa, substituíndoo logo da súa morte. Conseguiron que o Consello fose admitido no ‘Consejo Federal Español del Movimiento Europeo’; Javier acadou tamén que o admitisen na Unión Federalista de las Comunidades Étnicas Europeas. Tivo tamén, dende 1957, un papel destacado dentro do Goberno Republicano Español no Exilio, do que foi Secretario do Ministerio de Información, Secretario da Presidencia, Secretario Contable do Ministerio de Facenda e Chanceler Honorario de Consulado, adscrito ao Consulado Xeral da República. Cofundou a Casa de Galicia en París, foi o primeiro presidente do ‘Fondo de Ayuda a los Republicanos Españoles’ e presidiu a ‘Agrupación Republicana Democrática Española’ de París (ARDE). Foi un destacado membro da masonería. En 1983 foi elixido alcalde de Carral polo PSdeG-PSOE, mais abandona o cargo aos tres anos por motivos de saúde. Faleceu en Tabeaio (Carral) o 12 de novembro de 1996. O seu arquivo foi cedido ao Concello de Betanzos. No ano 2006 os restos mortais de Amparo e César foron traídos dende París para o cemiterio civil da Coruña. En lembranza da súa traxectoria, o Pleno da Corporación Municipal de Culleredo do 7 de novembro de 2000 dedicoulle a Amparo López Jean unha rúa en Vilaboa, a súa parroquia natal. No ano 2017 o Concello púxolle o nome da súa nai, Adela Jean Toca, a un centro cívico en Peiro (Celas).