Tres expedientes xudiciais. O espolio do patrimonio de Ánxel Casal

Alguén, sen arrepiarse, coidadoso de honrar ós mortos, non sabemos quen, con seguranza aínda non nascido, fará memoria. Herdará no seu sangue o recordo e ofrecerá nos petos das ánimas un novo amor á libertade. Luís Seoane, “O pasado”, 1952 A lectura non profesional dos expedientes do Xulgado Municipal de Santiago números 146/36, 152/36 e 52/37 revela que se refiren non a xulgamentos políticos contra o que fora o derradeiro alcalde republicano de Santiago, senón que son simples reclamacións de cantidades pendentes de pagamento por alugueiros ou peticións de desafiuzamento por incumprimento das cláusulas dun contrato de arrendamento. Mais non é só iso. O relato da animadversión política está sistematicamente solapado detrás do aparente. A revisión destes expedientes revélanos unha evidencia escasamente coñecida e que desmonta unha das chatas que adoitaba apoñérselle á xestión empresarial do editor de Nós; aquela pola que sempre semellaba estar en pésima situación económica, cangado de débedas e en grave risco de continuidade tanto a editorial como o obradoiro gráfico homónimo, con sé na rúa do Vilar, 15. Cando non se lle adxudica á súa muller, a costureira María Miramontes, ser a trabe económica da empresa, o que semella non ser certo dada a precariedade do obradoiro de modista no que traballaba nos baixos da súa vivenda no número 8 da rúa da Fonte do Santo Antonio, en comparanza coa amplitude do catálogo de edicións e impresións do prelo quer das Hortas, quer do Vilar, o que non afasta a súa compañeira da implicación nos procesos laborais da gráfica. Cando o avogado Gustavo Varela Radío (Pontevedra, 1876–Santiago, 1956) reclama o desafiuzamento e as cantidades de alugueiros atrasadas polo arrendamento dos locais da rúa do Vilar, en outubro de 1936, faino unicamente polas mensualidades de xuño a setembro dese ano, estando as anteriores cubertas. Resulta obvio dicir que eran ben coñecidas na cidade as circunstancias do cargo público do alcalde Casal naquel tempo, a súa detención e ingreso no cárcere e a irregular saca falanxista da Falcoa, nos baixos de Raxoi, e o seu posterior asasinato en Cacheiras, que a ninguén cun mínimo de presenza na vida pública compostelá, lle resultaba descoñecido. Xa que logo, non había en Casal ningunha situación de morosidade que non fose a inducida das súas involuntarias circunstancias de imposibilidade física, real, para facer efectivos os seus compromisos contractuais. Fora inmolado na madrugada do 19 de agosto de 1936. Sabido isto, como é posíbel que en diferentes partes dos considerandos e fases dos procedementos xudiciais se usen adxectivacións durísimas que exceden calquera estratexia procesal nun expediente de reclamación de danos? A que razóns obedece a extraordinaria celeridade dos procedementos e as execucións das resolucións, manifestamente inhabituais neste tipo de asuntos xudiciais? Como é posíbel que en asuntos de reclamacións civís interveñan as autoridades militares estando ademais en pleno conflito bélico? Vexamos. No primeiro dos expedientes, o número 146/36, xa se intúe a que será a liña de inxurias contra o demandado Ánxel Casal a quen se declara en rebeldía por non comparecer no xulgamento ao que foi citado mediante cédulas de notificación entregadas a veciños seus pois nunca o atopaban no seu domicilio. Casal levaba varios meses morto, como sabía toda a cidade, sendo a situación da súa muller, María Miramontes, a de fuxida das poutas dos asasinos e agochada en vivendas de xente de ben, na comarca de Arzúa, até embarcar na Coruña con rumbo a Buenos Aires, en novembro de 1936; por tanto ausente tamén ela da vivenda. Sen escoitar á parte demandada, en evidente estado de indefensión, entre o 10 de outubro en que se inicia a demanda de desafiuzamento e o 22 dese mesmo mes (doce días aos que hai que restar os catro que son non laborábeis), ten tempo o Xulgado para abrir o expediente, proceder a audiencia dos litigantes na causa, citar por tres veces a Casal para que se presente e defenda e aceptar as teses do demandante, sen considerar as circunstancias do demandado, condenando a Casal a ser desafiuzado con orde de abandono dos locais que tiña arrendados desde 1933 e a entrega das chaves, con imposición de custos e dándolle un prazo de oito días para que os deixe libres. Sentenza que se fai firme ao pasar o prazo de oito días sen que haxa recurso pola parte demandada. Comezaba así o espolio de Nós. Publicacións e Imprenta. O 8 de xuño de 1936, unha camioneta e un condutor militar preséntanse co secretario suplente do Xulgado nos locais da rúa do Vilar “traía orden de la Comandancia de la Plaza para llevarse requisados los efectos allí existentes...”, vemos que non se trataba só dun asunto civil, que as novas autoridades militares tomaron a editorial como obxectivo de intervención. Non cremos que sexa alleo a esta eficiencia xudicial contra Ánxel Casal Gosenxe o feito de que o secretario do Xulgado Municipal de Santiago sexa Manuel Fernández Ladreda, emparentado co militar sublevado contra a legalidade republicana, o xeneral José María Fernández Ladreda, ex alcalde de Oviedo e fundador da Ceda nesa cidade, ambos entusiastas dirixentes dereitistas. Como non semella ser alleo á axilidade xudicial a circunstancia de ser, Gustavo Varela Radío, ex maxistrado da Audiencia de Cádiz na ditadura de Primo de Rivera, e Fiscal da Audiencia Territorial da Coruña nos anos da II República, se ben a súa coñecida adscrición republicana vai ocasionar que se resolva o expediente de depuración de cargo público, na súa contra, en decembro de 1936, data na que é suspendido de emprego e soldo como Fiscal. O expediente número 152 de agosto de 1936 O segundo dos expedientes que consultamos, o número 152/36, do mesmo mes de outubro, no que tamén é o demandante Gustavo Varela Radío, que actúa como propietario e avogado, sendo o demandado Ánxel Casal Gosenxe, iníciase o 8 de outubro, dous días antes que o anterior, tendo no procedemento un número de expediente posterior, o 152, fronte ao 146 presentado dous días máis tarde, por tratarse dunha acción diferente da anterior e sendo así con numeracións correlativas según cada tipo de accións exercitadas. Neste caso o demandante reclama a Casal a cantidade da débeda de non pagamento dos alugueiros dos locais arrendados para seren destinado a “imprenta” e “otro uso diferente del de la imprenta” (presumibelmente almacén) con acceso por fóra dos soportais, na rúa do Vilar 15, desde xuño a setembro, a razón de “140 pesetas mensual por el de imprenta y 60 por el otro, es decir me debe 800 pesetas hasta ahora”. Alegando que as noticias das retiradas que se veñen producindo no local de materiais diversos teñen por obxectivo: “Esquivar el pago ocultando o malbaratando la maquinaria y utillaje de la imprenta […] con daño mío o de cualquier otro pues de consumarse tal propósito ya no habría en que hacerse pago el débito”. Na realidade, era o membro do Seminario de Estudos Galegos, o crego Xesús Carro García quen ía salvando o que podía do espolio iniciado en xullo. Dúas demandas contra Ánxel Casal Vemos pois como se iniciaron dúas demandas xudiciais contra Casal, unha para desafiuzalo, outra para reclamarlle o pagamento dos alugueiros. Ambas corren paralelas, promovidas polo mesmo litigante, con procedementos semellantes, no que se refire ás citacións, non audición da parte demandada e execución da sentenza de desafiuzamento. Neste segundo expediente, inclúese a realización dun xulgamento civil, o 19 de outubro, coa mesma acusación de “rebeldía” do demandado que non se presenta, sendo citado até tres veces en períodos de 48 horas. O 31 de outubro emítese a sentenza na que entre os considerandos figura textualmente o seguinte: “Que es de apreciar en el demandado, a los efectos de imposición de costas, temeridad y mala fe, ya que ésta existe siempre que voluntariamente se falta al cumplimiento de una obligación…”. Estamos nos momentos máis duros da represión política sobre as persoas que se mantiveron leais ao goberno da República, sendo ben coñecida a sorte do alcalde Ánxel Casal, nunha cidade pequena naquela altura, e aínda así en sentenza xudicial impútanlle “temeridade e mala fe” e sinálase que está “voluntariamente” en incumprimento “de una obligación”. Nin a estanza xudicial exerce de oficio fronte á indefensión de quen sabe que non pode acudir a defenderse, nin ninguén se dirixe ao Xulgado para esclarecer que se non se presenta ás citacións é porque xa non está vivo. Situación sen dúbida coñecida polo demandante, Gustavo Varela Radío e o seu procurador Enrique Buján Casal e un outro demandante, Felipe Sánchez Sucasas por dilixencia de “redesafiuzamento” (?) (posibelmente iniciado aínda en vida de Casal, e no que este foi representado polo procurador Eugenio Solla), por un asunto de menor cantidade. Todo isto era ben coñecido polos xuíces, Amador Ruibal Amor e Benito Corbacho Núñez, e o secretario, Manuel Fernández Ladreda; e polos seus atribulados veciños da Fonte de Santo Antonio, en Santiago, Robustiano Iglesias del Río e Manuel Rei Carracedo, aos que os axentes xudiciais fan depositarios das citacións para presentarse, Casal, no Xulgado con expresa advertencia de que están obrigados a entregárenllas ao editor de Nós en canto retorne á súa morada. O expediente número 52 de maio de 1937 No terceiro dos xulgamentos, co número 52/37 do mes de maio o ano 1937, volve o mesmo demandante, Gustavo Varela Radío, presentar nova demanda de reclamación de cantidades pendentes de pagamento polo alugueiro dos locais da rúa do Vilar. Desta vez, desde o mes de outubro do 1936 a febreiro do 37. Reclamación que presenta o 29 de maio de 1937, cando xa cobrara as 880 pesetas mais os intereses da anterior reclamación. Agora é sabedor de que, desde o mes de outubro de 1936, o Xulgado incauta os locais obxecto de litixio por senllas demandas de desafiuzamento e reclamación de cantidades dos dous procedementos xudiciais anteriores promovidos por el e co mesmo procurador, Enrique Buján Casal, na súa representación. Sabedor ademais de que neses locais non foi realizada ningunha actividade que non fose a derivada das actuacións do Xulgado Municipal de Santiago. Reflíctese neste expediente o procedemento procesal polo que volven citar ao demandado, Ánxel Casal a que se presente no Xulgado. Co mesmo resultado de non localización e non presentación polo que volve ser considerado “en rebeldía”, facéndose constar ademais “temeridad y mala fe en el demandado” e mencionando que incumpre “voluntariamente” cunha obriga legal. O 9 de xuño de 1937, dez días despois de que se presentase a reclamación, o Xulgado volve dar mostras dunha celeridade descoñecida en asuntos deste tipo, condenando a Casal ao pagamento da cantidade de mil pesetas máis os custes. Con María Miramontes xa refuxiada en casa de familiares, na cidade de Buenos Aires, coa ruína do patrimonio persoal e familiar da parella Casal Miramontes, cos locais desafiuzados, a maquinaria e outros bens como libros sacados a poxa pública e logo adxudicados e queimados, e tendo cobrada a débeda anterior, cabe preguntarse que sentido tiña esta nova reclamación de cantidades, fóra de lugar ao non ter o editor ningunha posibilidade de actividade económica ou patrimonio co que enfrontar a débeda. Soubémolo logo de emitida a sentenza condenatoria: había un sobrante das actuacións anteriores: “Toda vez que la liquidación y regulación de costas practicadas en los autos juicio verbal civil número 152 del año último, seguidos a instancias de los mismos litigantes aquí en acción, después de hacer el pago de las mismas, resulta un sobrante, interesa se retenga para cubrir el crédito que se reclama en éste juicio y demás responsabilidades que procedan”. Polo que “no habiéndose producido oposición alguna” por parte do demandado, Ánxel Casal Gosenxe, quen tamén esta vez non foi escoitado porque naquela data xa levaba case un ano morto, o demandante, Gustavo Varela Radío, asina o recibín de mil cincuenta e catro pesetas con vinte céntimos da man do eficiente secretario do Xulgado, Manuel Fernández Ladreda, o día 8 de xullo de 1937. Nun mes resolveron a derradeira das reclamación das que temos coñecemento. Rematar co legado de Casal, provocar o espolio de Nós, era como matalo outra vez a el e o seu enorme valor simbólico como o gran editor nacional que foi en vida. As autorías destes traballos facemos nosas as palabras de Luís Seoane, sen arrepiármonos, coidando honrar e facer memoria.