A memoria das netas arxentinas

O 19 de novembro, pareceu esquecer Arxentina a dureza da súa ditadura e da nosa, e entregoulle o poder a Milei apenas catro días despois de que fora o 79 aniversario da constitución en Bos Aires, no número 3760 dunha rúa con nome galego, Ribadavia, do Consello da Galiza, o Goberno galego no exilio. Non había para o seu presidente, Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, outra opción para a patria escollida, logo de que a propia lle fora arrebatada polo fascismo. A representación do exilio español optara pola proximidade do territorio e só abandonara Francia por México ante a inminente invasión nazi, pero el primara o achegamento ao pobo e Arxentina era o país que acollía a maior parte da colectividade galega, incrementada a emigrante coa vaga do exilio. Fora esa patria, á que hoxe lle proe a memoria, acubillo para a nosa democracia e fogar derradeiro de quen soñara co tempo republicano. Como o alcalde de Vilagarcía, Elpidio Villaverde, que na súa condición de deputado formou parte daquel Consello xunto a Antón Alonso Ríos, Ramón Suárez Picallo e, logo de 1948, o coruñés Alfredo Somoza. Aqueles homes que Galiza escollera no tempo do estatuto, empezaron novas vidas xunto ás súas familias nun país que tamén creceu grazas ao traballo a reo de xente obreira como Constante Estévez, que fuxiu de Lérez logo do asasinato do seu cuñado Juan Magdalena, destacado dirixente da Federación Comarcal Agraria, con quen compartía ideas. Tras el viaxou a súa compañeira, Mercedes Magdalena, protagonista dunha das fotografías máis relevantes do exilio galego, aquela que lle quitaron coa súa descendencia antes de coller o barco que a afastaría para sempre de Galiza. Cos anos, a súa filla Mercedes Estévez poríalle voz á dureza do exilio, nomeadamente para as mulleres, nunha entrevista recollida pola investigadora Bárbara Ortuño. E Mariví Villaverde, a filla de Elpidio, gardou as lembranzas do periplo arxentino na escrita do seu imprescindíbel libro, Tres tempos e a esperanza. Pode parecernos que non, pero aínda agroma a esperanza da memoria na quinta provincia galega. Alí segue, militando nos recordos, Ana Paula, a neta arxentina de José Mejuto, cangués apresado polo fascismo en San Simón e logo asasinado. Gardoulle ao avó as cartas e logo fíxoas públicas para darnos a coñecer a historia familiar. A súa avoa, Alejandra Nogueiras, cruzara o océano coa irmá e a nai de José para evitar que os dous nenos que quedaran orfos tan novos tiveran que servir na obrigada mili á ditadura que matara o seu pai. Viaxaron con eles e as dúas orfas ao mesmo país que tamén escollera Filomena Mato en 1949 para facer vida lonxe daquela Galiza furtada á democracia. No baúl metera unha máquina de coser que o seu irmán soldado rescatara dos escombros dunha casa derruída durante a guerra en Asturias. E hoxe, é a súa neta Mirta quen percorre con ela os teatros bonaerenses para contar a historia puntada a puntada. Arxentina enxugou as bágoas de Pilar García Lodeiro, que con seis anos cruzou o Atlántico logo de que o franquismo arrebatara a vida ao seu pai e fusilara a súa nai As netas arxentinas de Galiza non dan a esquecemento. Lidia Riciardelli é a caixa negra que atesoura as lembranzas da súa avoa, a veciña de Marcón Matilde Villaverde. Cando soubo que o seu avó, Manuel Coto, finara no campo de exterminio nazi de Gusen, Matilde xa morrera, pero ela e a súa nai, a quen o pontevedrés non puido chegar a coñecer -pois tivo que alistarse antes de que nacese- gardaban as cartas que el escribira desde a fronte republicana, e gardaban tamén a memoria teimuda da avoa que malia ter volto a casar non deixou nin un ano de chorar a Manuel a ritmo daquel tango da patria escollida: Sus ojos se cerraron y el mundo sigue andando... Arxentina enxugou as bágoas de Pilar García Lodeiro, que apenas tiña seis anos cando tivo que cruzar o Atlántico para ir vivir coa súa tía, logo de que o franquismo lle arrebatara a vida ao seu pai, José Manuel Gómez Corbacho, e fusilase asúa nai, Elvira Lodeiro, nunha rúa pontevedresa de nome porteño: a de Bos Aires. Ou as de Adelina Gama, que embarcou ás presas nun buque inglés para non acabar rapada como a súa irmá Custodia, presa como o seu irmán Manolo, metida nun tobo como Alejandro ou morta, como Faustino. E foi tal o shock, que tivo que ser ingresada nun sanatorio mental axiña como puxo un pé na nova patria. Hoxe, é a Galiza democrática a que chora por aquela Terra que foi acubillo, no devezo de que fique nela a semente de memoria de Castelao e Virxinia, de Elpidio e Rosina, de Núñez Búa, de Luciano Vidán, de Eladio Lis Paz, de Seoane, de Novoa e de tantos e tantas galegas, para que axiña agrome nela, de novo, a esperanza que nos deu un día.