Quen matou a Ánxel Casal? Algunhas suposicións

O mércores 19 de agosto de 1936, en Cacheiras, a poucos quilómetros de Santiago de Compostela, aparecía o corpo sen vida de Ánxel Casal Gosenxe (1895-1936). O propietario da Editorial Nós, un dos máis entusiastas animadores da nosa literatura de preguerra e alcalde da cidade entre febreiro e xullo de 1936, falecía 15 días despois de ser detido en Vilantime (Arzúa). Antes de morrer, compartiu dúas semanas de prisión nos baixos do Pazo de Raxoi, co seu grande amigo, o artista plástico Camilo Díaz Baliño (1889-1936), asasinado o 14 dese mesmo mes, xusto cinco días antes que o seu compañeiro de angueiras galeguistas. Nas páxinas de Galicia mártir (Buenos Aires, 1937) asinadas por Hernán Quijano, pseudónimo máis que probábel do pintor Luís Seoane, atopamos a descrición das últimas horas do impresor. Á fronte do relato, á seguinte aclaración: "A 'cuadrilla', que estaba acaudillada por un procurador apelidado Solla, foi a que asasinou ao alcalde galeguista de Santiago, don Ánxel Casal”. En 2002 Xesús Alonso Montero exhumou en Versos republicanos e outros versos políticos (1963-2001) un poema titulado “Romance de Casal, morto”. O mecanoscrito, en castelán e sen datar, asinado por Conrado Além, tras o que se agocha Luís Seoane, sinala de novo a Solla como verdugo. Na tradución ao galego do editor da antoloxía, o texto, que non ten desperdicio, di así: ¡Que perverso, Solla, es! ¡criminal de vocación! Desde o cárcere o levaches á morte con outros dous. Suplicouche pola vida con palabras de razón, e ti, que foras amigo, fúche-lo seu matador. -Abre a porta, carcereiro, que a Casal quero levar. Traio orde do xuíz, e nada lle vai pasar. Do preso fíxolle entrega e con el dos outros dous. Casal, ó ver seu amigo, un pouco se serenou. -Solla, ti, que es meu amigo, ti non me irás a matar. O meu amor é Galicia, miña patria; son leal. Nunca a ninguén fixen dano, como alcalde da cidá. Solla, que é un asasino, as razóns non escoitou. Entrañas de criminal, de dous tiros o matou. Despois foi a Santiago e en dez tascas disfrutou bébedo de viño tinto e do relato felón. Gabábase o verme vil de matar nesta ocasión a quen fora seu amigo, que a vida lle suplicou. Ánxel Casal que morreu -ollos de lúa-, entre pinos amenceu. Seoane recorreu ao mesmo nome, Conrado Alem, nunha serie de artigos que, ao pouco de chegar a América, publica no coñecidísimo xornal arxentino Crítica. Nun dos textos di: "El asesino, el procurador Solla, absolutamente borracho, se vanagloriaba de esa hazaña y relataba a sus amigos de francachela cómo antes de morir, Casal y Areosa le habían rogado por la vida y cómo él no tuvo piedad de ellos". Refírese ao santiagués Xosé Devesa Areosa, afiliado a Esquerda Republicana, preso na Falcoa con Ánxel Casal e levado polos asasinos canda el para seren ambos asasinados. En agosto de 1946, tamén en Buenos Aires, lonxe da barbarie que se seguía vivindo en Galicia, A Nosa Terra imprenta un especial a dobre páxina, titulado: “En Lembranza dos Mártires Galegos no 10º aniversario”. Nun recadro, baixo a epígrafe “Asesinos”, atopamos, entre moitos outros, o nome de Manuel Solla, e as indicacións “de Santiago, Procurador”. Cremos que o tal Solla pode ser Eugenio Solla Roig, natural de Raxó, Pontevedra. Nacido en 1896. De familia de conserveiros. Estudante de Dereito en Compostela entre os anos 1915 e 1921 que, en 1936, exercía como avogado e procurador na cidade e na contorna. Falanxista de primeira hora, voluntario para servizos de vixilancia no cárcere da capital, faleceu en febreiro de 1953, na súa casa da Carreira do Conde. Cadra ben o que afirmamos cun anuncio que se publicou o 23 de Nadal de 1936 en El Compostelano. Un edito xudicial no que Jaime Poch y Gutierrez, xuíz de primeira instancia accidental de Santiago, anuncia que Felipe Sánchez Sucasas, representado polo procurador Enrique Buján, emprende preito menor contra Ánxel Casal, representado polo procurador Eugenio Solla. Nótese que, se estamos no certo, Solla, procurador, representa a Casal que leva máis de catro meses morto. Non fomos quen de atopar, aínda, a documentación relativa a este xuízo nin no arquivo do Xulgado de Santiago de Compostela nin no Arquivo Territorial Xudicial da Coruña mais, grazas á prensa (El Compostelano, 21/12/1936), sabemos que se embargaron e levaron a poxa pública unha máquina tipográfica plana da marca “F. Uytteselt A. Bruxelles”, outra “Minerva” de presión plana, marca Victoria Merkur e unha guillotina a volante marca “Krause”. Supoñemos que as tres procedentes da Imprenta Nós. Sabemos tamén que o valor do embargado fixouse en tres mil seiscentas pesetas, cantidade nada desprezábel na época. Grazas a Ernesto Vázquez Souza, autor de A fouce, o hórreo e o prelo: Ánxel Casal ou o libro galego moderno (Ediciós do Castro, 2003), sabemos ademais que quen comprou esta maquinaria chamábase Ramón Pérez Rubianes, empresario de orixe madrileña, afincado en Vigo, representante da Casa Richard Gans de Madrid. Unha coñecida empresa dedicada ao ramo da impresión e da fundición tipográfica cuxos donos foran asasinados durante a guerra, a empresa colectivizada e parte da maquinaria fundida para fabricar munición bélica. Está claro que a desorde daqueles anos nunha España en grave conflito, favoreceu moitos negocios lucrativos. A historia non remata aquí. O 10 de outubro de 1936, o avogado coruñés Gustavo Varela Radío e o seu procurador Enrique Buján Casal, o mesmo que exercera para Felipe Sánchez Sucasas, presentan a documentación pertinente para iniciar o desafiuzamento dos dous locais da rúa do Vilar onde Ánxel Casal tiña a sé do obradoiro gráfico Nós. Segundo parece, tanto o número 15 como o 15 accesorio, este coa entrada por fóra dos soportais, eran propiedade de Varela Radío que reclama o pago de oitocentas pesetas correspondentes ás mensualidades de xuño, xullo, agosto e setembro. Polo local principal viña cobrando sesenta pesetas ao mes e polo outro, corenta. Froito deste xuízo (expediente núm. 146) cuxa documentación coñecemos grazas ás esforzadas e incansábeis xestións de Carmen Prieto, directora do Arquivo do Reino Histórico de Galicia, sabemos que Ánxel Casal non se encontraba nunca na casa cando ían entregarlle a documentación pertinente e que ao non presentarse no Xulgado nas datas e horas que lle sinalaban -levaba case dez semanas enterrado no cemiterio de Cacheiras envolto nunha saba que alguén doara piadosamente-, foi condenado a deixar libre os locais e o demandante obtivo permiso para acceder o que alí se gardaba. A documentación contida neste expediente é certamente peculiar. Nunha dilixencia manuscrita, asinada o 17 de marzo de 1937, dise que o alguacil e o procurador –Enrique Buján- desprázanse a rúa do Vilar pero non dan levado a cabo o levantamento de bens porque “el temporal de auga reinante impide en absoluto tal operación”, e de levalo a cabo en tales condicións, sufrirían grandes “deteriorizaciones los mencionados efectos”. Case tres meses despois, o 8 de xuño, ao tratar de acometer de novo o lanzamento, xa o alguacil e o procurador no local da rúa do Vilar, “se presentó una camioneta, cuyo condutor, militar, traía orden de la Comandancia de la plaza para llevar requisados los efectos allí existentes, consistentes en folletos, trozos de madeira, todo inservíbel, lo que así se efectuó, dejándose dicho local libre, recogiendo las llaves el procurador Buján”. Claramente inquieto, o propietario do local do baixos do número 15 da rúa do Vilar, abre ao mesmo tempo que o anterior, 8 de outubro do 36, un xuízo verbal civil (expediente núm. 152). Alega que foi informado de que subrepticiamente, a horas temperás da mañá véñense retirando do local da imprenta máquinas e demais utensilios da mesma, así como papel, libros e outros efectos. Entendemos que moi ben podería tratarse das visitas clandestinas que o sacerdote Xesús Carro, membro do Seminario de Estudos Galegos e comprometido defensor da literatura galega, recoñeceu ter feito naqueles días difíciles á imprenta Nós. Carro comprometido en “salvar” os pregos da edición do Códice Calixtino que o Seminario tiña nas máquinas de Casal, explicou como cometía “roubos piadosos” na empresa de Casal sabendo que, ausente el, tería aprobado o seu comportamento. Cóntanolo Isaac Díaz Pardo en Galicia Hoy: Parece ser que Xesús Carro fixérase cunha chave da Imprenta “Nós” onde se gardaban os pregos impresos do Códice Calixtino. Puido darlla o mesmo xuíz pois roubar o patrimonio da viúva de Casal para Carro tiña a interpretación de salvar algo valioso do Seminario […]. Carro sabía que, de todas formas, todo o daquela imprenta sería destruído, e para o xuíz só supuña facer un pequeno atropelo á xustiza que nada significaban entre os grandes atropelos a que se estaba prestando, e como lle dixeran que se trataba de algo que tiña que ver coa Igrexa... O Códice Calixtino, a xoia bibliográfica do Seminario, practicamente conclusa cando comezou a guerra, sería publicado polo Centro Superior de Investigaciones Científicas (CSIC), moitos anos despois, en 1944, con prólogo de Sánchez Cantón. Nunca recoñeceron a débeda que tiñan cos homes que traballaran á calor de Nós. En raíz desas “visitas”, Varela Radío solicita o embargo preventivo da maquinaria e outros obxectos que haxa no local e logra que o xuíz dite a orde para que se faga un rexistro escrito de todo o que se encontra, nesa altura, dentro do local da imprenta Nós. A listaxe, datada o 19 de abril de 1937, non ten desperdicio. Ademais das mesas e das caixas dos tipos, dos rodillos, da máquina cosedora…, na listaxe atopamos sete chivaletes, resmas de papel, tarxetas, pupitres, caixas de sobre, un busto de xeso, un marco de madeira con tres fotografías, andeis ou un contador de luz eléctrica. O máis conmovedor do inventario é, fóra de toda dúbida, a listaxe dos libros que atopan cando cruzan a porta. Falamos de máis de 5.600 volumes, a maioría, en galego. A listaxe permítenos distinguir 24 títulos diferentes, coas cantidades de exemplares de cada título. Os efectos inventariados, valorados en 3.603 pesetas, saíron a poxa pública no Xulgado de Santiago de Compostela, ás doce da mañá, sete semanas despois, o 26 de maio de 1937. O único concorrente e comprador foi Antonio Otero Coira que ofreceu, polo conxunto, 2640 pesetas e 25 céntimos, algo máis das dúas terceiras partes da taxación. O 31 de maio, Otero Coira recolleu a compra e levouna a Vigo, onde era propietario dunha imprenta, primeiro na rúa Velázquez Moreno e, a partir de 1939, na actual rúa de Urzáiz. Xesús Carro ben informado de todo o que estaba pasando, cóntalle a Luís Seoane en carta do 24 de xaneiro de 1959: “Un libreiro de Vigo merca os libros e as pubricacións que tiña a imprenta Nós. Á súa chegada, na dita mencionada cidade, uns mociños, locindo unhas camisas do seu idealismo, puséronlle fogo aos caixóns”. Non será necesario dicir que mozos falanxistas foron os que asumiron a queima naquela fogueira. Os “libros perdidos” A barbarie do lume destruíndo a cultura fai que nos preguntemos se entre o destruído estaban os “libros perdidos” da editorial Nós, os inéditos. Referímonos a Auga lizgaira de Ánxel Fole, ao libro de contos Os ruís de Xosé María Álvarez Blázquez, a Diario dun médico de garda de Luís Pimentel, a Síntese do crime. Libro de debuxos de Luís Seoane ou ao primeiro volume dos Ensaios de Otero Pedrayo. Cómpre fechar este artigo e para facelo facemos nosas as palabras que Luís Pasín, sobriño e neto doutros dous compañeiros de Ánxel Casal na Falcoa de Santiago, Marcelino e Modesto Pasín. Segundo Luís Pasín, nunha homenaxe en Boisaca, ante a tumba de Isaac Díaz Pardo, en 2017, os asasinos de Camilo Díaz Baliño, o amigo entreñábel, o compañeiro inseperábel nas empresas culturais que capitaneaba Ánxel Casal, chamábanse Solla, Xerpe e Baluxa. Sen dúbida apelidos oralmente galeguizados, repetidos tal e como os lembraron sempre na casa da familia Pasín. Nas listaxes da Falanxe que publica a prensa da época, facendo gardas voluntarias de vixilancia no cárcere de Compostela, xunto a Eugenio Solla, atopamos a un tal Julio Baluja Marcos e a un tal Pedro Casamáns Gerpe. Quizais fosen eles parte da “cuadrilla” que naqueles meses de terror asasinou, sen piedade, a algúns dos máis valiosos valedores da nosa cultura.