O DEBATE | Debería ser obrigatorio o voto no Estado español?
Rosa Pena, politóloga e consultora
Nestes primeiros anos do século XXI, moitos países democráticos experimentaron unha desconexión relativamente forte entre os cidadáns e os seus representantes políticos. Non é algo novo pero agora centra diferentes análises e estudos e ás portas de cada nova convocatoria electoral renace a pregunta sobre o sufraxio obrigatorio. O primeiro Estado en implementalo na súa lexislación actual foi Bélxica, que vén usándoo desde finais do século XIX. Nel inspiráronse outros como Arxentina (1914) ou Australia (1924) e así máis e máis Estados foron aplicando este modelo electoral. Hoxe en día, os países que contemplan o sufraxio obrigatorio nos seus ordenamentos lexislativos a nivel nacional son case unha trintena, algúns deles en Europa, como a mencionada Bélxica, Lietchenstein, Luxemburgo ou Grecia, cada un coas súas características.
Debería ser o voto obrigatorio? Creo que hai razóns a favor de dar este paso, ou polo menos considerar esta medida ou abrir un debate ao respecto, e son razóns de raíz democrática. Unha delas, importante, é que , sabemos que a participación non é aleatoria e que algúns grupos de individuos votan con maior frecuencia que outros. Dito doutro modo, a participación vai por barrios -e por rendas- e hai algúns que se fan oír máis que outros. E cando iso sucede os nosos políticos tenden priorizar os asuntos dos votantes, antes que os da cidadanía en xeral. Na mesma liña, canto maior é o nivel educativo, maior é a participación. Isto é un problema porque tamén sabemos que cando menos equitativamente está distribuída a participación -isto é, uns grupos sociais votan máis que outros grupos- menos representativas son as políticas que se implementarán. Non descubrimos nada novo. Estudos como os de James H. Fowler e Singh sinalan que a abstención é máis alta entre os sectores máis pobres, os grupos sociais discriminados e os habitantes de zonas afastadas, o que reforza o ciclo de exclusión dos seus intereses no sistema político.
"O voto obrigatorio acrecenta a representatividade do sistema electoral"
Hai quen alega que cada un é libre de ir ou non votar e que, en aras desa liberdade, non se pode obrigar ir votar. Nesta liña, calquera obriga debería ser rexeitada. Hai outros deberes morais que o estado apoia con sancións por incumprimento. Pagar impostos é (supostamente) un exemplo. En países onde hai xuízo por xurados, a poboación debe aceptar ser chamada para participar no sistema de xustiza. O sufraxio obrigatorio non obriga a votar unha determinada opción. Pode votar nulo ou en branco.
Ante as eleccións que se aveciñan, todos os analistas apuntan a que a participación será fundamental para medir non só o éxito de cada candidatura iou formación que concorra a estes comicios, senón tamén para "medir" a saúde do sistema democrático europeo. Unha alta abstención non só indicaría desafección —tamén se pode mostrar esta mediante os mencionados votos nulos ou en branco— senón unha desconexión e, en certa medida, un abandono. O voto obrigatorio ten un efecto despolarizador saudable en épocas de profundas divisións políticas como as que vivimos. O voto legalmente obrigatorio acrecenta o nivel de representatividade do sistema electoral na súa totalidade. Canta mais xente participa as urnas, máis intereses e necesidades veranse expresados, e os políticos e gobernantes deberán recoñecer e identificar estes intereses e preferencias nas súas políticas publicas
É o voto obrigatorio un instrumento lexitimo das democracias que aspiran a ser saudables ou pode este verse como unha interferencia indebida á liberdade do cidadán. Esta é a cuestión fundamental que subxace neste debate. E a primeira opción gaña puntos.
Arturo Gonzalo, Debate por Europa
En España o voto é "universal e libre": é decisión do cidadán votar ou non nas eleccións. Non ocorre o mesmo noutros países, algúns mesmo onde non participar do proceso electoral pode implicar multas ou sancións. Na lexislación española votar é un dereito, non unha obriga, como si é noutros estados, algúns deles tamén na Unión Europea. O concepto 'sufraxio universal' é un dos dereitos fundamentais da constitución de 1978. Calquera persoa maior de idade, independentemente do seu sexo ou condición, tería dereito a elixir os seus representantes públicos. En 1869, España recolle na súa constitución o sufraxio universal masculino, aínda que non foi ata as eleccións de 1933, durante a Segunda República, cando a loita de mulleres abriría o paso ao seu dereito a voto, aprobado por maioría ese mesmo ano.
Con todo, a non obrigatoriedade do voto sempre provocou unha porcentaxe importante de abstención. Tras máis de catro décadas co dereito ao sufraxio universal en España, os comicios de 1982 seguen sendo os que máis participación conseguiron aglutinar: o 80% do electorado saíu a votar aquel 28 de outubro.
Os defensores do voto obrigatorio argumentan,principalmente, sobre a base dun deber democrático que o cidadán tería que cumprir e que unha democracia podería, á súa vez, esixir. Pero iso vai en conta de como se entende e como está lexislado o voto en España. Recordémolo, Ninguén pode ser obrigado nin coaccionado baixo ningún pretexto no exercicio do seu dereito de sufraxio, nin a revelar o seu voto. O voto (o exercicio do dereito de sufraxio activo) é universal, libre, igual, directo e secreto. Universal, porque todos os maiores de idade en pleno uso dos seus dereitos civís e políticos pode exercitalo. Igual, porque todos os votos teñen o mesmo valor na circunscrición. Directo, porque mediante o noso voto desígnase a aquelas persoas que queremos represéntennos nos asuntos públicos. Secreto, porque ninguén pode ser obrigado a revelar o sentido do seu voto. E, o importante para este debate, o voto é libre, porque ninguén pode ser obrigado a votar. E iso, a liberdade para ir votar ou non, é algo que comparte a ampla maioría da sociedade.
"O dereito a votar implica a opción de non votar, como o de libre expresión o dereito a calar"
Cando os cidadáns deben votar obrigatoriamente, quítaselles a liberdade de expresar o seu descontento vía a abstención. Os que argumentan que o voto en branco parcialmente responde a esta demanda, non poden obviar que a abstención manda unha mensaxe contundente e debería obrigar a reflexionar.
O dereito para votar implica a opción de votar, se iso é o que o cidadán desexa, pero os dereitos deben facer lugar á posibilidade de non ser exercidos se o beneficiario de tal dereito así o elixe. O dereito á libre expresión inclúe a liberdade de calar. Non debería o dereito para votar incluír a liberdade de non votar?
No último informe do Instituto Internacional para a Democracia e a Asistencia Electoral (Idea) sobre o voto obrigatorio recolle que aqueles países onde é preceptivo acudir ás urnas a participación, con respecto ao resto na media dos comicios, é entre 14 e 18 puntos máis alta. Pero España, onde non é obrigatorio votar, foi o sexto país onde a participación foi máis alta nas europeas de 2019. E, con todo, en Grecia, onde tamén hai que ir votar por norma, a abstención foi máis alta.
Isto indica que a obrigatoriedade non debe de ser a vía para conseguir que a cidadanía vote, senón que ese camiño é que esta se vexa representada polo propio sistema e que entenda a súa participación nel como un valor. Obrigarlle a votar non é, desde logo, o mellor camiño.