O que acontece nas fronteiras: bosquexo para outra política de migración e asilo

A política de fronteiras de Europa ten unha longa historia. Cómpre lembrar que a construción dunha Comunidade Económica Europea pasaba por unha maior flexibilidade nas condicións para a mobilidade interna. O modelo Gastarbeiter, que impulsou Alemaña nos anos 50 para compensar o déficit de man de obra de baixa cualificación, desenvolveu programas de captación nos Estados do Sur de Europa, como Italia, España ou Iugoslavia. As e os “traballadores convidados” eran parte dun principio de rotación que promovía unha man de obra temporal e flexible. Esa idea da migración como un “convite” a traballar, presentada como unha libre elección, é o xermolo dalgún dos eufemismos que continua a empregar a UE, tanto a nivel interno como externo. E para falar dun interior e exterior da Europa temos que falar de Schengen. O espazo Schengen refírese á constitución dunha área de libre circulación, coa finalidade primeira de garantir o funcionamento do mercado interior e posteriormente avanzar cara o que se denomina “espazo de liberdade, seguridade e xustiza”, consolidado no Tratado de Lisboa como un paso máis cara a unha maior harmonización normativa e maior cooperación xudicial e policial. O espazo Schengen comezou funcionar en 1995 coa supresión dos controis de pasaportes nas fronteiras comúns entre os estados membro. Mais, ao tempo que se desmantelaban os postos fronteirizos interiores, o perímetro exterior cobraba novos significados e aumentaba o seu grosor no que, dende os movementos sociais, foi denominado a Europa Fortaleza. Unha fortaleza que se observa criticamente como fronteiras de aceiro (vaias, muros, concertinas), papel (visados, acordos de readmisión) e limbos (centros de internamento, campos temporais). Mais tamén, o modelo de política migratoria da Europa Fortaleza constituíuse dende as institucións como unha narrativa disuasoria porque, na praxe, esa fronteira exterior común é elástica. A fronteira opera de xeito selectivo coa finalidade de escoller aqueles perfís que mellor encaixan coas necesidades económicas, demográficas ou culturais da Europa, dando lugar a un novo repertorio de categorías migrantes como son a irregularidade administrativa, as distintas tipoloxías de permisos de traballo, a contratación en orixe, as migracións circulares, as tarxetas azul, ou mesmo as visas ouro. A dimensión exterior da política de migración e asilo Desde o inicio da política europea de migración e asilo, a colaboración dos países de orixe e tránsito considerouse imprescindible para garantir o sistema deseñado. O establecemento de “cláusulas migratorias” nos acordos con terceiros países permitiu establecer mecanismos de control remoto afastados do territorio europeo como os visados, a dotación de medios operativos e equipamento, a formación de gardas fronteirizos, ou mesmo a sinatura de acordos de readmisión. Máis de 2.500 persoas morreron ou desapareceron no ano 2023 no Mediterráneo O proceso de externalización do control da mobilidade leva en curso máis de dúas décadas con consecuencias tráxicas para as vidas. Ante a falta de vías seguras, as persoas vense obrigadas a tomar rotas cada vez máis perigosas. Segundo datos de StateWatch, en 2023 informouse da morte ou desaparición de máis de 2.500 persoas no mar Mediterráneo. Pero as institucións europeas seguen afondando nesta dirección: maior investimento en dispositivos de control, como a tecnoloxía biométrica e a interoperabilidade de bases de datos (VIS, SIS2, Eurodac), combinado con investimentos en terceiros países a cambio de garantiren o control do tránsito cada vez máis lonxe do perímetro fronteirizo. Así, acordos de externalización primeiramente adoptados e ensaiados con países limítrofes como Marrocos, Turquía e Libia, comézanse a replicar máis ao sur, particularmente nas rexións do Sahel e o Corno de África, establecendo como prioritarios Etiopía, Mali, Níxer, Nixeria e Senegal (Fondo Fiduciario de Emerxencia da UE para África). Informes recentes amosan como fondos de cooperación para o desenvolvemento están sendo canalizados a través destes acordos para exerceren control sobre as poboacións en tránsito, ignorando as leis e valores internacionais nos que supostamente se basea Europa. Pacto de Migración e Asilo O novo pacto acelera a externalización do control migratorio A aprobación do novo Pacto de Migración e Asilo en abril de 2024 non supón un avance cara a sociedades máis igualitarias baseadas no recoñecemento e protección de dereitos, senón un retroceso que reitera no tratamento da inmigración e o asilo como unha cuestión de seguridade. O novo pacto pisa o acelerador nas medidas de externalización do control migratorio e aumenta as capacidades de intervención da Axencia Europea de Fronteiras (Frontex). O pacto normaliza os procedementos acelerados para avaliar solicitudes de protección internacional, poñendo énfase no retorno e nas devolucións en fronteira. O pacto non aborda procedementos de garantía que velen polos dereitos das persoas, pola protección no mar e o dereito a rescate, moi ao contrario, aumenta o uso de sistemas tecnolóxicos en todas as fases, despregando unha vixilancia dixital máis intrusiva e promovendo medidas que criminalizan, non só o propio feito da migración senón tamén toda resposta solidaria dende a sociedade civil. A UE debe mudar a política migratoria e de asilo —Europa pode mudar o enfoque e tratamento que se fai da mobilidade migrante, concibida principalmente dende a seguridade e a instrumentalización económica, cara a perspectivas igualitarias e de recoñecemento e garantía de dereitos sociais e políticos para todas as persoas. —O marco da criminalización da migración está relacionado coa emerxencia de actitudes xenófobas e o aumento dos delitos de odio. Son precisas políticas activas de loita contra o racismo e a xenofobia, con prioridade de acción sobre o racismo institucional. —O dereito á migración pode ser recoñecido e protexido sen que isto implique o establecemento de condicións que xeran exclusión para as persoas, ou que as sitúan en posicións de desigualdade e desprotección na sociedade. Europa pode evitar a irregularidade administrativa, poñendo fin a situacións de explotación laboral e garantindo o acceso á educación, a sanidade e os servizos públicos. —A política de externalización do control migratorio a terceiros países produce mortes e desaparicións. Europa pode cancelar estas prácticas e garantir os dereitos das persoas en tránsito e solicitantes de protección internacional, ampliando as vías seguras, facendo efectivos os mecanismos de atención en fronteira, en centros consulares e embaixadas, promovendo a figura dos visados humanitarios e prohibindo as detencións e devolucións colectivas a terceiros países.