O artesanato portugués hoxe

Fan falla moitas páxinas para poder falar ben do que é a artesanía portuguesa. É un conxunto de manifestacións incriblemente diverso que poderíamos pensar como ríos nos mapas, recorrendo todo o territorio con múltiples formas. Cada unha delas ten a súa historia, hai centos, dun facer, dun relacionarse e duns recursos concretos. A artesanía é iso, é o facer propio dun lugar, o que fica ancorado na terra. Pero, se ben no pasado, a creatividade era dependente dos recursos e necesidades locais, desas prácticas esenciais no día a día, agora soster a artesanía ten outro significado. Hoxe en día importa, sobre todo, porque é aquilo que nos conecta, e en Portugal sábeno ben. A través de innumerables iniciativas, o conxunto do artesanato portugués deulle un sentido actual as súas prácticas. Vaise moito máis alá da simple exposición dos traballos, hai unha apertura radical á dinamización do novo, unha intención clara por manter a artesanía viva. Neste texto preténdese reflectir este panorama, amosando iniciativas de interese que activan o país, mais que facer un simple listado ao uso de todas as categorías. Deste xeito, partiremos de proxectos concretos para achegarnos a unhas historias que poidan levarnos a outras. Será imposible tocar todas as manifestacións, mais si será suficiente para localizar esas esferas activas que, considero, é interesante ter no radar. Para comezar a mapear o territorio é imprescindible consultar o "Programa Nacional Saber Fazer Portugal". Esta plataforma dixital é o “portal de entrada para as artes e oficios en Portugal”. Un breve visionado é suficiente para concluír que o amor polo artesanato é un ollar compartido; as iniciativas, tanto individuais como colectivas, públicas ou privadas, afloran por toda a cartografía. Non é casualidade que sexa en Lisboa onde se celebra a Feira Internacional do Artesanato, a segunda máis grande de Europa e lugar de encontro entre a artesanía nacional e a internacional. Por todos os recunchos comparten escenario proxectos de diversa natureza: algúns xa veteranos como, por exemplo, "O tapete está na rúa" de Arraiolos, no cal se poñen en valor estas alfombras alentejanas únicas de influencia árabe e tons terra, con outros proxectos de última creación como o podcast Portugal Manual, iniciativa de Filipa Belo que nace en 2022 para dar un espazo a figuras clave da artesanía portuguesa actual. É, sen dúbida, un panorama vibrante e diverso. Facendo unha parada na rexión Porto e Norte, hai que falar da "Rota da Filigrana". A filigrana é unha antiga arte de ourivaría con historia propia no norte portugués, concretamente ligada á explotación mineira das serras da Pia e de Banja, en Gondomar. Sendo unha técnica atopada xa na Mesopotamia, expándese por diferentes áreas e atopa lugares clave para a súa explotación como, neste caso, Gondomar e Póvoa de Lanhoso. É a partir do século XVII cando xa podemos falar dun imaxinario propio da filigrana portuguesa. Este rico patrimonio resoa no traballo dos ourives que podemos visitar na ruta, entrando nos seus talleres para así coñecer o proceso creativo desde dentro. Na mesma rexión atopamos a Feira Nacional do Artesanato, evento clave que decorre en Vila do Conde, unha localidade con máis de corenta anos de loita activa pola supervivencia e dinamización das súas rendas de bilros, ou encaixe de bolillos. Tanto aquí como en Peniche, o outro centro de referencia nesta arte, o labor das rendas rematou por ser un traballo terriblemente precario. É nestes últimos anos cando, a través de políticas e accións veciñais de dinamización, se consegue dignificar e salvagardar. Se tiramos un pouco máis cara o sur, xa na rexión do Centro, descubrimos en Coimbra a Feira do Artesanato Urbano todos os segundos sábados do mes, de marzo a decembro. Sendo un dos centros oleiros máis antigos e importantes do país, non é de estrañar que a artesanía siga a latexar no centro da cidade, aínda cando todos os talleres tradicionais desapareceran da vila. É neste contexto no cal se realiza a rehabilitación, da man do Atelier do Corvo, do que fora o último taller oleiro tradicional: a Sociedade Cerâmica Antiga de Coimbra. O resultado é un delicado traballo de restauración que expresa a importancia de conectarnos co patrimonio. Este edificio non é só un centro museolóxico, é tamén un espazo de interacción no cal poder moldear o barro coas mans. Como este último, atópanse por todo o territorio centros de interpretación de saberes artesáns e proxectos de dinamización colectivos. Está o Craft Turismo Criativo, por exemplo, un proxecto do interior rural que da protagonismo, a través de roteiros e actividades, ao patrimonio artesán e tamén inmaterial da zona. Nesta liña, as illas portuguesas teñen moito que dicir. Tanto o IVBAM da Madeira como o Centro de Artesanato e Design das Açores, acollen baixo o mesmo teito todas as creacións das illas para divulgalas e protexelas. Falamos dos traballos con escamas de peixe, da cerámica, dos bordados ou dos peculiares presépios, ou altares, de Lapinha, nas Açores; e da cestaría, da olaría ou das botas de vilão, en Madeira, por outro lado. Un destacado labor de promoción da creatividade local que vai máis aló do concepto de cultura de vitrina. Apoiándose en talleres, en programas de financiamento e outras accións, a meta aquí é, como se indica claramente na súa páxina web, “a melhoria das condições de vida e de trabalho de todos os profissionais que divulgam o artesanato regional”. É desde este amor pola creación local desde o cal se acepta que o artesanato debe mudar tamén cos tempos. É un xeito de avivalo. Un proceso de transformación que se ven dando nas últimas décadas e que se manifesta en múltiples iniciativas que vemos hoxe, e das que rescataremos unhas cantas. Este fenómeno sublíñase na páxina web da Feira do Artesanato Nacional, cando lemos que “há muito que o artesanato português, conservando as súas heranças tradicionais, se abriu a novas aventuras”. Non é outra que unha sá normalización da natureza cambiante da artesanía, como así debería ser con todas as ramas da cultura. Porque, se bule, é que está viva. En conexión coa innovación Nesta liña de actuación, de rescate e reformulación, hai moitos proxectos dos que falar. Comezando polo traballo da tecelagem, que brota por todo o territorio ligado aos grandes rabaños de ovellas existentes en certas áreas, atopamos unha variedade realmente interesante. Na cidade do Porto está GUR, un proxecto que continúa o labor nos teares pero, neste caso, incorporando deseños contemporáneos froito da colaboración con artistas tanto nacionais como internacionais. As mans que tecen son as das artesás Cláudia e Rosa, con máis de trinta anos de experiencia no tear, mentres quen dirixe o proxecto é Célia. Entre as tres crearon este encontro coa innovación cheo de orixinalidade e frescura. Por outra banda, na Serra da Estrela nace a Burel Factory, unha iniciativa que continúa a conexión coa la nas montañas. Aquí o proceso de traballo é extenso, porque comeza cos fardos de la traídos polos pastores e remata coa venda en tenda. Quíxose manter a industria téxtil aplicando as técnicas artesás herdadas durante xeracións. Do mesmo xeito que aconteceu no Alentejo co proxecto da FABRICAAL ou Fábrica Alentejana de Lánificios. Neste caso non é un proxecto recente, comeza xa nos anos trinta do século XX, concretamente na vila de Reguengos de Monsaraz. Creouse daquela un taller que funcionou como punto de encontro do artesanado local, anteriormente espallado nas residencias familiares, e conseguiuse, a maiores, internacionalizar o produto. As mantas de Reguengos, cos seus coloridos motivos xeométricos, chegaron a levar a medalla de ouro na Exposición Universal de Bruxelas de 1958. Despois dunha historia de continuidade e innovacións, en 2020 o proxecto colle impulso da man dunha nova directiva que incorpora a personalización das pezas e creación de novos produtos, entre outras cousas. Tal é así que ben se pode ler na súa páxina web a frase: Novas ideias, novos designs. Dando un salto á arte da cestaría, repunta no Algarve o proxecto Loulé Criativo, na cidade do mesmo nome. Zona destacada polo traballo coa empreita de palma, este é un proxecto de dinamización do que parte o Loulé Design Lab. Trátase dun laboratorio de creación, investigación e experimentación do que emana unha programación sorprendentemente rica. Un fervedoiro de ideas que é tamén portal divulgativo. Porque a divulgación é clave para garantir o sustento económico do artesanado, e nisto as tendas xogan un papel esencial, sobre todo aquelas cuxa intención real é fortalecer a trama local. O Cesto, en Évora, ou A vida portuguesa, en Lisboa, son un bo exemplo desta discreta militancia. Sen esquecer o exquisito traballo da curadora Felipa Almeida, unha divulgadora excepcional na materia. Pero quizás sexa o podcast, xa mencionado, Portugal Manual, o mellor lugar para parar a desfrutar de novos descubrimentos artesanais. Avivar o artesanato semella ser, en Portugal, unha tendencia que vén para quedar. Aínda cando existan, que por suposto existen, zonas feridas pola despoboación, hiperturistificación ou moitos outros fenómenos de desgracia socioambiental, existen tamén camiños vivibles como este. É, sen dúbida, unha aposta para o presente con proxección futura. Unha prospección palpable no programa "Évora - Capital Europeia da Cultura 2027", no cal se explicita entre os obxectivos principais ter os “pés assentes na terra” ou “unir o tradicional e o contemporáneo”. Unha tradición con futuro Despois de todo este percorrido, concluímos que o país veciño está entregado á causa. É realmente interesante ver a convivencia de tantas manifestacións tan distintas pero tan conectadas ó tempo. Interesa, sobre todo, o compromiso co común. Un compromiso que pode ser contaxioso e ser modelo á hora de crear outras formas de relacionarnos, sexa coa xente, co territorio e coas especies veciñas coas que cohabitamos. Definitivamente, o artesanato portugués lanza ideas realmente atractivas para un futuro desexable. Teñámolo presente. O programa nacional Saber Fazer Portugal Publicado neste 2024, este portal dixital das artes e oficios do país preséntase como un espazo clave. É un lugar de referencia para promover a actividade artesanal, valorizala e presentala na súa natureza diversa. Sen esquecer a creación de rede entre os axentes implicados, co proxecto Rede Saber Fazer, e tamén para dinamizar lugares clave mediante os Laboratórios de Intervenção Territorial (LIT). Cun extenso traballo de investigación ás costas, é interesante nomear a clasificación que aquí se fai da complexa realidade do artesanato, porque non semella ser sinxela. Agrúpanse en grandes bloques prácticas comúns ó longo do territorio xunto con outras máis localizadas, dando como resultado os grupos de barro negro, os bordados, a cestaria de vime, cestaria de madeira rachada, empreita de palma, latoaria, mobiliário de bunho, olaria, palitos de Lorvão, rendas de bilros e tecelagem de lã.