Caneliñas: A costa das baleas

Acomezos de agosto un armador de Muxía (comarca de Fisterra) compartía o vídeo de dúas baleas comúns pasando por diante do cabo Vilán e, moi pouco tempo despois, tocoume somerxerme na historia da caza das baleas en Caneliñas, en Cee (comarca de Fisterra). De súpeto, descubrín que a Costa da Morte estaba estreitamente conectada con este mamífero. É algo que non deixa de impresionar. É incrible saber que temos estes xigantes dos mares tan ao carón e tamén esencial coñecer o que supuxo a súa caza na historia desta terra. Caneliñas é unha cala que está antes de Gures, no Concello de Cee, e foi alí onde se asentou unha factoría baleeira a comezos do século XX e onde se cazou a última balea en Europa, en 1985. Por un motivo ou por outro, todo o que alí aconteceu ficou esquecido. Por iso, Paula Castiñeira e María González, dúas mozas de Cee e estudantes de periodismo, decidiron recuperar esta historia. É así como nace o proxecto-documental Caneliñas: a costa as baleas, un xenial traballo de investigación que se materializa na creación dunha páxina web interactiva a través da cal descubrir canto de importante foi este enclave no transcorrer do século pasado. Facendo un breve percorrido pola súa historia, a industria baleeira de Caneliñas nace por iniciativa norueguesa, baixo o nome de Compañía Baleeira Española. Estes empresarios xa crearan un centro en Alxeciras e, na súa ambición de crear outra sede, atoparon que a cala era ideal por atoparse perto dun importante paso de cetáceos. Esta primeira etapa estivo marcada por unhas duras condicións de traballo. Xornadas de máis de doce horas, salario a destajo ou emprego de menores de idade induciron á primeira folga da Costa da Morte e, con ela, á considerable mellora da situación do persoal. Foron uns anos nos que a caza destes animais estaba orientada ó aproveitamento de dous produtos principais: o aceite e o guano, que era unha fariña feita cos restos e que funcionaba como fertilizante e alimento animal. A factoría mantívose en activo durante catro tempadas, desde 1924 ata 1927, nas cales chegaron a cazarse uns 1.300 animais. Cifras que amosan a estratexia aplicada: a dunha explotación agresiva que exterminaba rapidamente as poboacións de cetáceos e, por conseguinte, obrigaba á empresa a mudar de enclaves continuamente. Se ben os noruegueses mantiveron certa conexión co proxecto, non volveu a retomarse a actividade ata máis dunha década despois, desta vez con outros protagonistas. Tras a Guerra Civil, a finais dos anos corenta, empresarios galegos intentan por a andar a factoría e crean a Industria Ballenera S.A, (IBSA), que será a entidade que dirixa o seu funcionamento durante o resto do século. Os inicios foron complicados, xa que se atopan cun contexto de escaseza de materias primas e problemas técnicos que obstaculizan considerablemente o seu despegue. A factoría comeza a andar no 1951 e inicia así a segunda etapa, na cal a baleeira se consolida como motor clave do desenvolvemento da zona. Van pasando os anos nun clima de estabilidade ata os anos setenta, cando se produce un cambio fundamental: a apertura cara ao mercado xaponés. Grazas a empresas como Massó no Morrazo ou Frinsa no Barbanza, introdúcese a posibilidade de conservar a carne de balea na cadea de frío e así poder exportala en boas condicións. A partir do ano 73 xa se comeza a exportar ao Xapón e é cando comezan a vir traballadores nipóns para pautar cambios no sistema de produción, así como o tipo de corte da carne ou o seu envasado. O Hostal Buenos Aires sabe moito desta historia, un lugar que acolleu durante máis dunha década a este grupo de xaponeses que, en palabras do seu antigo rexente, acabaron sendo como da familia. Tempo de loitas Foron tamén estes os anos de loita sindical nos cales as mulleres traballadoras tiveron un papel clave. Nun contexto no cal a igualdade de xénero a nivel profesional era ou difícil ou impensable, elas remataron por ter os mesmos salarios e horarios que os seus compañeiros. Loitaron tamén por servizos básicos como ter acceso a uns aseos e vestiario e lograron, deste xeito, ter unhas condicións extraordinarias para a súa época. Por outra banda, a chegada do movemento ecoloxista foi crucial na historia de Caneliñas. A caza das baleas converteuse, dalgún modo, nun símbolo de loita animalista e entidades como Greenpeace comezaron a intervir de forma pacífica para frear a actividade. Non obstante, organizacións como Sea Shepherd foron máis agresivas na súa protesta. Foi en Corcubión (comarca de Fisterra) onde esta entidade puxo unha bomba nun baleeiro atracado no porto, e é tamén sobre ela sobre a que recae a autoría do afundimento dos dous baleeiros clave da factoría, o IBSA I e o IBSA II, en 1980 e desta vez no porto de Marín (O Morrazo). A partir deste momento aumentaron os controis de forma radical. Controis na cota, na especie ou nos tamaños dos animais cazados, entre outros. Pero, aínda habendo restricións, o futuro baleeiro tornou un imposible. En 1982 apróbase a moratoria coa cal se interrompería, xa de forma definitiva, a caza das baleas en 1986. Isto provoca unha situación de tensión e mobilización por parte dos traballadores, que os levou ata Madrid ou a protestar desde un barco baleeiro no medio da ría de Corcubión, entre outras accións. Loitaban tanto por conseguir a cota científica, que sería o mínimo sostible para a factoría, como, e o que era máis importante, un plan de recolocación para toda a xente que alí traballaba. Finalmente houbo plan pero, por desgraza, quedou niso, nun bosquexo. A factoría realiza a súa derradeira tempada de caza en 1985, co que sería a fin da historia entre Caneliñas e a caza das baleas. Foi un momento moi duro sobre todo para as mulleres, que se atoparon desamparadas laboralmente e con posibilidades de reconversión case inexistentes na Costa da Morte dos anos oitenta. Coñecer o pasado para que non se esqueza Falando con Castiñeira e González cóntanme que esta é unha historia chea de moitas pequenas historias. Sobre todo, hai moito que contar, e por iso decidiron somerxerse nelas. Pero, como xorde realmente o proxecto?. "Estábamos as dúas estudando o mesmo Máster, e nunha das materias pedíronnos facer unha idea de proxecto con novas narrativas xornalísticas. Como a avoa e unha tía avoa de María traballaron na baleeira pensamos, e 'por que non facelo sobre isto?'. Isto foi o inicio de todo", apunta Castiñeira. Ademais, González tiña un vínculo diferente co lugar. "Eu tiña a sorte de coñecer a historia máis de perto pola miña familia, e tamén o meu pai me contaba historias, pero en xeral hai moito descoñecemento, entón vimos que era un tema que nos interesaba e que podía ser un proxecto para a xente ao mesmo tempo, que valese e que tivese un transcurso", di ela. Para unha xeración que xa creceu coa baleeira fechada, que coñecemento hai, en xeral, dela? Segundo Castiñeira ,"ningún. Nós, de feito, cando comezamos co proxecto non esperabamos atoparnos con tanto material. Sabíamos que había unha baleeira, que houbo unha actividade industrial, pero, unha vez que nos puxemos con isto foi un shock para nós. Unha, pola acollida da xente, porque aínda sendo en tempos de pandemia e ser máis difícil a realización, o día despois de publicar as redes sociais xa tíñamos perto de cincocentos seguidores. O noso proxecto é o que é grazas á xente, tanto polas persoas que participaron como polos que nos seguiron. Foi moi colaborativo. Tivemos moita sorte cos participantes". Na experiencia de González, "grazas á miña familia, tiven contacto coa historia. Pero en xeral a xente nova non tiña coñecemento dela, e creo que chegou moi rápido á xente por ser tanto descoñecida como impactante polo simple feito de tratarse da caza de baleas. E, ademais, foron clave todas esas historias arredor da baleeira, atopámonos con moito que contar". Foi unha actividade de calado e revulsiva na contorna, mais tamén foi unha historia que caeu rápido no esquecemento. "Eu creo que porque era algo do día a día, normalizado, que non fixo que xurdira unha inquietude por indagar nel", di Castiñeira. Na mesma liña, apunta María: "Claro, é que na súa época era algo moi normal, nada impresionante. Falando cos traballadores, para eles era como ir pescar sardiñas ou calquera outra cousa. Desde a nosa perspectiva chócanos pero para eles non era nada doutro mundo". No proceso de darlles voz ás persoas que forman parte do documental, déuselle un espazo a diversas propostas sobre o futuro de Caneliñas, hoxe en día unha ruína industrial. Como apunta Castiñeira, "cando fixemos o documental quixemos plasmar as diferentes visións que existen, tanto as dos antigos traballadores, que o enfocan desde a parte máis laboral, como a doutras persoas, que propoñen a creación dun centro de interpretación. Esta última foi a opinión que queríamos trasladar pero, ao mesmo tempo, tampouco sentimos que sexa un proxecto que nos incumba a nós directamente. É algo que depende máis da administración local e da autonómica, e que poidan chegar eles a un acordo xa que a baleeira é unha propiedade privada." E tamén González: "Eu, persoalmente, creo que é unha boa idea darlle unha segunda vida e amosar un pouco do que foi este lugar. Se puidese ser útil sería xenial. Foron ideas que tampouco se lanzaron a ninguén en concreto, senón ideas posibles". En relación a como foi a realización do proxecto, cóntanos María que "non foi unha historia accesible de primeiras, a pesar de ser moi interesante. Foi unha información máis ben de difícil acceso, de feito a gran parte dos entrevistados tiñan máis de setenta anos e tivemos que chegar a eles. Arrincamos a través do meu pai e pouco a pouco fomos xuntando xente para entrevistar, pero non foi tan doado." Engade Paula: "E creo que a clave, no noso caso, foi ser xente de alí. Poder saber onde buscar. Porque por moito que che gustase a historia, había que coñecer a xente." Foi, desde logo, unha experiencia na que se teceron redes. Deuse unha colaboración diversa, na cal contactaron con antiga xente traballadora, con artistas, con amantes das baleas, con músicos, e ata con Pemán, dun xeito anecdótico, entre outros. E houbo moita xente realmente implicada, como, por exemplo, os artistas locais Adhara&amp;Rithman, os cales propuxeron a creación dunha canción exclusiva para o documental, "Caneliñas". As mozas destacan tamén a implicación da xente da zona na difusión; en xeral, comenta Castiñeira, "houbo unha implicación por unha historia que forma parte do que somos a día de hoxe." De momento, a investigación está conclusa, pero quen sabe se nun futuro, e dun xeito sostible economicamente, continuará. "A nós encantaríanos, por suposto. Cando realizamos o proxecto sufrimos moito ese tempo reducido que tivemos. Se o expandísemos si que o faríamos moito mellor, máis tranquilas, máis coñecedoras do tema, desfrutaríamos moito máis. Sería unha idea xenial, pero o financiamento é moi importante. Porque ás veces tiras das ganas, pero non chega só con iso. E é unha pena neste sentido. Por exemplo sería interesante facer un percorrido polas outras baleeiras da Galiza. Para contar hai", confesa María. Sen esquecer que, a día de hoxe, estas mozas seguen mantendo de forma altruísta a web en activo, movidas pola vontade de compartir todo este contido. Este é, sen dúbida, un traballo periodístico fundamental. Gracias a el podemos coñecer a relación que houbo entre nós e as baleas e pensar naquela que está por construír. As persoas protagonistas Cando lanzaron a investigación, as periodistas atopáronse con nomes de persoas ás que tiveron que ir petar á porta. Foi un traballo de campo cun resultado marabilloso. Á fin, estes testemuños da xente traballadora da factoría son únicos e rescatan aquilo que marcou a historia local. Eles e elas son Fina, Celina, Joaquín, Delvina, Lidia, Constante, Nieblas e Jesús. Por outra banda, foi clave a participación doutros personaxes, como o de Alex Aguilar. Este biólogo catalán estivo vinculado durante dez anos a Caneliñas, sendo hoxe en día un experto na súa historia e na da caza das baleas a nivel estatal, recollida no seu libro Chimán. Un saber que tamén comparte Chisco, filósofo ourensán e investigador sobre a relación da Galiza cos cetáceos. Julio, pola contra, acolle unha testemuña peculiar. Sendo fillo do antigo responsable da baleeira, comparte as súas vivencias como neno que xogaba entre baleas. E, con eles, tamén participan outras persoas amantes da cultura local, como Begoña Fernández, xerente da tenda artística Stoupa, Marcos Rodríguez, fotógrafo, Xosé Iglesias, mariñeiro e artista, e os músicos Adhara e Pablo.