Casa aberta: Luísa á luz da amizade

Para Noli (con N maiúsculo de Nai) e para Pancho (con P maiúsculo de Pai); na súa lembranza, sempre agradecida, escribo. Camiño de regreso á casa que me habita. De claro en claro, camiño no bosque de afectos, árbore adentro. Camiño e lembro. Non camiño soa, sempre me acompañan os meus. A cada paso sinto o eco innumerábel do seu canto cordial. Sigo o trazado melódico da súa memoria. Chegamos á casa fronte a Fonte de Álvaro. Así chaman ao lugar as veciñas máis anciás, as gardiás dos nomes do mundo onde o mundo ten alma de lama e se chama Oleiros. Traio as chaves do tempo para abrirvos a porta da casa. Entrade, adiante, esta foi sempre unha casa aberta a compartir, lugar de moitas celebracións, de lecturas de obras inéditas, de recitais poéticos, de concertos... Sempre ao abeiro dos coidados de Noli, quen é mestra en saber que sen coidados non hai vida, nin Cultura nin nada de nada. Escoitade, do palimpsesto de sons que habitan na casa, emerxe a música dun violín. Un adagio de Bach, sen dúbida. Subide. A música agroma do faiado, da estancia do piano, do fogar dos libros. A violinista efectúa cada un dos seus movementos con absoluta elegancia. A música brota de todo o seu corpo, de cada un dos seus longos cabelos. Tras as pálpebras pechadas, seus ollos danzan. Logo se fai o silencio. Un silencio inaudito. Contemos un instante a respiración denantes aplaudir, como se precisásemos un tempo para regresar da atmosfera envolvente da súa aperta melódica. A intérprete abre os ollos e sorrí. Escintila a luz vibrante dos seus ollos verdes. É Luísa. Imposible, non ficar xa para sempre namorada de tanta beleza. Esta é a primeira "Variación Villalta" que lembro. Pancho e Luísa coñécense en 1987. Hai unha obra que é fonte bibliográfica fundamental para trazar o mapa de afectos: No Pazo de Laiovento, o libro de conversas con Francisco Pillado Maior que Xosé Luna publica no 2007. Escoitemos, pois, a voz de Pancho: "Presentárama Carlos Paulo Martínez Pereiro, porque ambos prepararan unha edición da obra O doido e a morte, de Raul Brandão e falaran comigo para publicala nos cadernos da EDG. Axiña trabamos unha grande amizade, debido ás nosas coincidencias estéticas e políticas". O estudo referido constituirá o caderno da Escola Dramática Galega nº 64, datado en maio de 1987. A amizade medra entre partituras na casa de Luísa e Paulino, cando Pancho comeza a ir un par de días á semana para estudar piano con Paulino e, ao finalizar as clases, fican os tres falando horas e horas das moitas arelas comúns. Pancho destaca no libro de conversas un feito que virá a reforzar o sentimento de irmandade. En marzo de 1989 falece Francisco Pillado Rivadulla. Unha fonda tristeza instálase entre nós ante a perda do pai, do avó, con quen tanto quixemos, a quen tan fondamente admiramos. A partir dese momento, e durante moito tempo, Luísa e Paulino veñen todos os sábados e domingos á casa e traen canda eles a súa música: medicina para a alma. "Tanto Noli coma min, eramos os privilexiados espectadores daqueles inesquecíbeis concertos que tanto me axudaban no plano anímico e no emocional. Luísa, a petición de Noli, finalizaba sempre os concertos interpretando as Csardas de Monti". Ás veces, Luísa traía tamén os seus escritos para llos ler a Pancho. Tal e como el mesmo salienta, referíndose a acontecementos do ano 1989: "Ese mesmo ano, Luísa lérame un relato, Concerto para un home só e animeina a que lle dese forma dramática e o convertese nun monólogo. Paulino coincidía comigo nesa opinión e, finalmente fíxonos caso, converteuno en monólogo e, pouco despois, saíu publicado nos Cadernos da EDG. Sempre considerei que estaba moi dotada para o cultivo da literatura dramática e todo o que fixo, nese terreo concreto, foi por encargo meu". Cómpre detérmonos neste fito inaugural da Luísa dramaturga que debería ser, cando menos mencionado en calquera estudo sobre o teatro da autora. Como director dos Cadernos da Escola Dramática Galega, Pancho sempre animou a poetas e narradores a cultivar o xénero dramático e, de feito, son moitos e moitas as que por vez primeira escriben teatro en resposta a este estímulo. No caso concreto de Luísa, o estímulo de Pancho é decisivo no ámbito teatral, tanto na súa faceta de dramaturga, como de tradutora e ensaísta. Luísa sempre contou co apoio incondicional de Pancho, quen foi, sen dúbida, o impulsor da súa obra dramática, non só como responsable dos Cadernos (onde publicará Concerto para un home só, O representante, O paseo das esfinxes e a tradución do Manifesto por un novo teatro, de Pasolini) senón tamén como director da revista CasaHamlet (onde Luísa publica As certezas de Ofelia) e de edicións Laiovento (onde se publicarán o O Don Hamlet de Cunqueiro: Unha ecuación teatral e a tradución que Luísa e Pancho elaboran de A Mandrágora de Macchiavelli). O ánimo de Pancho, dinamizador e construtor entusiasta de tantas casas editoriais onde dar cabida á escrita allea, e a súa plena admiración polo enorme talento de Luísa evidéncianse no papel fundamental que ha de ter, tamén, na publicación do primeiro poemario da autora. Foi na casa de Oleiros, no espazo que acolle tantos "concertos de cámara", onde se cociñou Música Reservada. Lembro días e días nos que Luísa viña cunha carpeta azul chea de poemas para llos ler a un emocionadísimo Pancho, que non paraba de repetir que aqueles poemas tiñan que ser publicados. En 1990, Pancho vai con Luísa e Paulino ao Castro de Samoedo, onde se reúnen con Isaac Díaz Pardo para darlle a coñecer a obra de Luísa. Daquela reunión, nace o compromiso de Isaac de publicar un libro de poemas de Luísa. Na casa de Oleiros, en abondosas tardes de lectura compartida, fíxose a escolma dos poemas que figuran no libro. Luísa tamén nos fixo partícipes dese proceso ao resto da familia. As reunións moitas veces acababan en cea e logo en sobremesa, e nalgunha desas sobremesas, Luísa ensinounos as súas composicións e preguntounos cales eran os nosos poemas preferidos. Eu escollín "Como un peito apaixonado escorre o vento", que é o poema que acabará adicándome no libro e que días despois me regala por duplicado: nunha versión manuscrita e noutra mecanografada coa dedicatoria "A Ana Pillado cos mellores desexos para a súa criación artística" (17-IX-90), escrita con pluma estilográfica. En Música Reservada, Luísa tamén adica o poema "Tantos milénios cotidianos" ao meu avó (A Francisco Pillado Rivadulla, in memoriam) e o poema "Andei por Santiago pisando estrelas", A Pancho, a Noli e a Elena. Toda a familia está presente nesa Música Reservada. A convivencia fraterna tece os afectos e fai dos amigos e amigas, familia escollida. Iso eran Luísa e Paulino para nós. Pancho será tamén o editor de Papagaio, o derradeiro poemario de Luísa. A instancias de Pancho, Laiovento asume a edición desta obra póstuma cunha moi coidada edición que inclúe, por suposto, as fotografías a cor de Maribel Longueira. A tiraxe da obra implica un investimento maior da que Laiovento podía asumir, sobre todo tendo en conta que, nese momento, a edición non ía ter as vendas aseguradas que tería hoxe en día; por iso Pancho, non dubida en solicitar persoalmente unha subvención na Deputación da Coruña para que a edición da obra se poida realizar. Cando Luísa comeza a vir pola casa eu era unha adolescente moi apaixonada, a quen lle encantaba levar a contraria aos adultos e, deseguida achei nela unha boa mestra na arte da oratoria. Luísa gozaba coa esgrima intelectual, co debate, co xogo creativo. Lembro a luz da súa pícara ollada sorrindo denantes de contraargumentar brillantemente. Pouco a pouco foi medrando entre nós a complicidade e chegou un día no que lle ensinei os meus debuxos. E ela, dende o primeiro momento pousou neles a luz da súa ollada atenta e amable. A partir dese día comezamos a ter conversas sobre pintura e sobre símbolos: a serea, a escada, a chave, o círculo... Esa foi a semente primeira daquel proxecto que queriamos facer xuntas alá polo ano 2003. Un xogo de ollares, un intercambio de textos e debuxos en diálogo creativo ao redor dos símbolos. Comezariamos pola sereas. Nunca te preguntaches por que debuxas tantas sereas? propuxérame, maiéutica mestra. Pregunteimo e investiguei e aprendín de min mesma e do sermos muller mariña, xa cando Luísa marchara, grazas a esa inquedanza a ela debida. E de aí naceron Atlántida, Maruxaina, Xurela Verne, Xenia Xarda, Marola, Maripeixa e tantas outras sereas da miña novela En efecto bolboreta. Volvo ao rego cronolóxico dos feitos. Ao pouco tempo de mostrarlle a Luísa os meus debuxos, no ano 1990, Pancho entregoume o texto de O paseo das esfinxes, que se ía publicar nos Cadernos, e me transmitiu o desexo de Luísa de que eu fixera a ilustración da capa. No libro de conversas, Pancho así o recorda: "Luísa ía con frecuencia pola nosa casa en Oleiros, seguía atentamente o que Ana estaba a facer, animábaa moito e cando me deu o orixinal da súa obra dixo que me permitía publicalo coa condición de que o ilustre Ana. E así foi". E así foi como grazas á xenerosidade e ao alento de Luísa, iniciouse o meu labor como ilustradora. Deume tantos azos que ela confiase dese xeito na miña obra! Naquel universo intelectual que se reunía na casa, no que as voces máis destacadas adoitaban ser masculinas plural, emerxía a voz de Luísa, sempre lúcida e libre, como un referente do sermos muller. A súa voz era pura 'phoné', no sentido máis etimolóxico do termo: luz que fai visible o pensamento. Luísa foi para min unha mestra fundamental, unha muller faro que iluminou o regalo do legado. Foi ela quen me falou por vez primeira da insubmisa Lilith e de toda unha xenealoxía de sabias ancestras: Safo, Hipatia, Hildegard von Bingen... Foi Luísa quen pousou nas miñas mans Un cuarto de seu de Virginia Woolf, entregándome as chaves que abrirían definitivamente as portas ao devezo de chegar a ter un taller propio onde medrar na creatividade. Lembro, anos despois, o día que veu coñecer a casiña 'Alma de lama', o meu obradoiro de cerámica, pintura e ilustración en Oleiros (onde, se non?) e bromeou comigo: "Vexo que entendeches ben. Moito máis que un cuarto propio, velaí tes toda unha casa para encher coa túa Arte!'. Luísa, verba amiga, sempre coa palabra precisa para prender a esperanza nos momentos de dúbida. Eses teus ollos verdes. Canto ver de verdade daban! Sempre, até a derradeira conversa. Na túa derradeira tarde....E ti tan chea de vida! Agradezo fondamente cada momento compartido contigo. Irmá Luísa, muller faro de longa ollada, aperta lumínica que acompaña e inspira disipando toda brétema, Sempre!