Celsa Argüeso Pardo. A crueldade baldía do franquismo

Durante a Segunda República, o casal formado por Celsa Argüeso Pardo (orixinaria de Betanzos) e Ramón Pardo Fernández (natural de Babío, en Bergondo) vivía nas Eiras número 3, parroquia e concello de Bergondo, nas Mariñas. Os fillos da parella eran Maruxa, Andrés, Manolo, Ramón e Toñito, ademais doutra filla que falecera moi nova. Manuel Argüeso Pardo O primeiro asasinato na familia de Celsa foi o do seu irmán Manuel, tamén natural de Betanzos e fillo de Juana. Estaba casado dende 1915 con María Pereira Faraldo, coa que tiña nove fillos: Avelino, Manuel, Ovidia, Mª Cristina, Rafael, Carlos, Alfonso, Marina e Juan (segundo datos da acta de defunción). Coma tantos outros obreiros, Manuel, asentara en Ferrol na procura dun futuro mellor. Nesta cidade traballou de caldeireiro, afiliouse á CNT e participou na folga de 1933, acción que o levou á cadea. Debido ao seu activismo sindical, estivo preso en varias ocasións. A finais de xullo de 1936, comeza en Ferrol a represión sistemática contra as organizacións ligadas á Fronte Popular. Por orde das autoridades militares sublevadas (lideradas polo tenente da Garda Civil Victoriano Suances e polo capitán de Artillería José Mª Pagola Biribén) prodúcense paseos e fusilamentos totalmente arbitrarios dos presos detidos na cadea do Arsenal militar e no buque Plus Ultra, habilitado como cárcere. Manuel, de 40 anos, foi un deles. Sen ningún tipo de xuízo nin condena, o 27 de agosto de 1936 trasladárono do buque prisión ao cemiterio de Canido, onde o asasinaron xunto con outros cinco compañeiros. Na acta de defunción, con data do 8 de setembro, anótase que a causa da morte debeuse a "feridas producidas por arma de fogo". O fascismo non ten límites morais, as autoridades militares de Ferrol organizaron en novembro de 1936 o "Día do pobre". Este festexo estaba aderezado coa habitual pompa falanxista: desfile, misa, xantar para pobres, proclamas e sorteo da "Casa do pobre" entre "as viúvas con cinco fillos menores de 12 anos". Aquela humillación argallada polos represores converteuse nun día de sorte para María, pois tocoulle a vivenda para criar os fillos e para chorar, ás agachadas, polo seu marido Manuel. Andrés Antonio Pardo Argüeso Como aconteceu noutras vilas, ao teren coñecemento da sublevación militar de xullo de 1936, algunhas formacións de esquerda organizáronse e priorizaron a requisa de armas entre a veciñanza. Esta acción tiña un duplo sentido: por un lado desarmábanse os posíbeis simpatizantes dos alzados e por outro conseguíase armamento para faceren fronte aos golpistas, que contaban co apoio da Garda Civil e do Exército. Nese mes, Andrés, o fillo de Celsa nado o 14 de outubro de 1918 e anotado 2 días despois no Rexistro Civil de Bergondo, contaba con 17 anos e era serrador. Aínda moi mozo, xa se identificaba plenamente co ideario republicano da Fronte Popular. O procesamento militar aberto contra Andrés (causa núm. 854/36) ten a súa orixe no interrogatorio realizado por José Vicente Casas, sarxento da Comandancia da Garda Civil da Coruña e comandante do posto de Sada, a José Antonio López Vázquez, de 19 anos, no que cita Andrés como un dos mozos armados que na mañá do 21 de xullo de 1936 entraran na casa do cura de Lubre (Bergondo) co fin de incautar as posíbeis armas en mans do crego. Na reitoral tamén permanecía o cura da veciña parroquia de Ouces. Cando accederon á vivenda os asaltantes, os dous sacerdotes tentaron fuxir pola porta traseira e nese intre soaron tres disparos de advertencia. Os asaltadores rexistraron a casa sen encontrar armas, polo que abandonaron a reitoría sen maltratar, nin de palabra nin de obra, os cregos. Na declaración que realizou Andrés ante a Garda Civil recoñeceu parte dos feitos anteriores e, ademais, que estaba afiliado por obrigación á CNT (aínda que logo rectificou e nomeou a UXT). Como consecuencia do seu procesamento, ingresou no cárcere de Betanzos o 28 de setembro de 1936 acusado dun delito de auxilio á rebelión contra o "Movemento do Exército salvador de España", o 30 de outubro trasládano do cárcere de Betanzos ao provincial da Coruña. O 1 de decembro de 1936 ten lugar o Consello de Guerra sumarísimo contra catro das persoas identificadas que entraron na reitoral: Andrés Pardo Argüeso, José Antonio López Vázquez, Gerardo Gómez Lorenzo e Antonio Pardo López (todos da zona de Bergondo e de idades que roldaban os 20 anos, agás Andrés, que non cumprira os 18). A sentenza condena Gerardo Gómez e Antonio Pardo (autores dos tres disparos) a "seis anos de prisión maior", mentres que absolve os catro procesados do delito de auxilio á rebelión, polo que José Antonio e Andrés quedan libres de cargos. Uns días máis tarde faise efectiva a sentenza e Andrés sae do cárcere. Porén, a sorte dos catro procesados durou pouco. Cinco días despois de ser emitida a sentenza, o auditor de guerra da Coruña disinte das condenas sobre Gerardo e Antonio ao entender que, entre outros aspectos xurídicos, a "prisión maior comeza en seis anos e un día de duración", así que propuxo elevar todo o proceso para que fose revisado polo Alto Tribunal de Xustiza Militar. Con data do 29 de xaneiro de 1937 este tribunal, con sede en Valladolid, modifica a sentenza da causa núm. 854/36 por "rebelión militar e homicidio frustrado" e endurece as condenas. O Alto Tribunal revoga a sentenza do xurado da Coruña e acusa os catro procesados dun "delito de adhesión á rebelión militar", pero con dúas penas diferentes. José Antonio, Gerardo e Antonio saen condenados a reclusión perpetua (30 anos de prisión maior), mentres que a pena menor é para Andrés, 12 anos e un día, por non ter cumpridos os 18 anos o día dos feitos. Andrés é detido de novo e o 1 de marzo de 1937 ingresa na prisión provincial da Coruña. Con todo, ante a saturación deste cárcere, é trasladado (xunto con Antonio Pardo e Gerardo Gómez) ao Forte de San Cristovo de Iruña o 14 de xuño de 1937. O penal de San Cristovo, situado nunha fortaleza militar no monte Ezkaba, era unha das cadeas de republicanos máis brutais do Estado. Despois do golpe militar de 1936 chegou a ter unha poboación penal duns 2.500 presos, moitos deles faleceron por mor da desnutrición, enfermidades como a tuberculose ou, simplemente, eran executados. Estar recluído no Forte de San Cristovo era sinónimo de fame, piollos, malleiras e morte. Debido a esta situación, un grupo de presos ideou a que está considerada como unha das evasións máis numerosas (e, tamén, de tráxicas consecuencias) da Historia contemporánea. Tivo lugar o 22 de maio de 1938 e o número de fugados ascendeu a 795. Só 3 chegaron a Francia. Detiveron 585, mentres que foron 207 o total de asasinados como consecuencia da evasión. Entre estes fugados e asasinados estaban dous dos nosos protagonistas: Gerardo Gómez Lorenzo e Andrés Pardo Argüeso. Manuel María Pardo Argüeso O asasinato do seu tío Manuel en Ferrol e do seu irmán Andrés en Iruña marcaron a rebeldía contra o franquismo de Manuel Pardo Argüeso. O vínculo emocional co seu irmán preso no Forte de San Cristovo queda reflectido na correspondencia postal entre ambos. Nunha carta datada en Pamplona o 15 de decembro de 1937 denótase a forte unión entre irmáns na que Andrés, dous anos maior, consola a Manuel dicíndolle que "non chore por el" e que "hai que ser fortes". Despídese Andrés reiterándolle que "estea tranquilo" e cun presaxio fatídico: "adeus Manoliño, adeus pobriño". Manuel, nado o 1 de abril de 1920 nas Eiras e anotado no Rexistro Civil dous días despois, foi moi consciente da crueldade sufrida por Andrés. Seguindo a investigadora Lupe Martínez, traballaba nunha funeraria e realizou labores de enlace dentro da guerrilla até que o 15 de agosto de 1946 liscou da casa antes de caer nunha redada da Garda Civil. Certamente, non se atoparon moitos datos para describir a andaina revolucionaria de Manuel Pardo Argüeso, do que si queda constancia, tanto en documentos militares (causa núm. 42/48) como en fontes orais, é do seu final violento acaecido o 8 de xaneiro de 1948 durante un tiroteo na taberna de Domingos, na parroquia de Oroso. Cando comezaba a noite daquel día, estaban no establecemento de Domingo Bermúdez Gómez o seu xenro Juan Raña Martínez, que era brigada do Rexemento de Artillería, o cura Antonio Cotos, o veterinario Andrés Sexto e o delegado local de abastos Isidro García que se dispoñían a cear. Mentres tanto, tres guerrilleiros que acababan de pasar ao lado da igrexa parroquial atravesaron a estrada xeral e dous deles entraron na taberna coa pistola na man esixíndolles aos presentes que non se movesen e que levantasen as mans. Nese momento, o brigada Juan Raña sacou a súa pistola, co que se iniciou un tiroteo imprevisto cun resultado tráxico: o brigada faleceu ao momento e Trelles recibiu tres impactos de bala que o deixaron entre a vida e a morte. Aquela noite, Trelles estaba acompañado de Antonio Nouche Costa (de Deixebre, concello de Oroso), alcumado "o soldado de Deixebre" ou Dourado Xaneiro, e José Blanco Núñez, alcumado Ferreirín. Manuel non superou a hemorraxia e faleceu nun monte próximo; os seus compañeiros abandonaron o cadáver e fuxiron. A Trelles ninguén o identificou, mais antes de soterralo en Oroso, nun lugar do cemiterio detallado na causa, tiráronlle unha fotografía. Grazas a esa instantánea, a finais de agosto de 1948, a Garda Civil de Betanzos deu co seu nome. Celsa Argüeso Pardo Nun contexto no que a IV Agrupación do Exército Guerrilleiro, liderada por Manuel Ponte, desacreditaba constantemente as forzas armadas, a Garda Civil tomaba represalias contra os apoios que puidesen recibir de colaboradores e familiares. Segundo fontes orais, na casa de Celsa vivíase un acoso constante e temíbel por parte da Garda Civil de Sada e de Betanzos, que culminou cando a muller, de 56 anos, apareceu morta á beira da súa casa nas Eiras no albor do 1 de marzo de 1948. Algunha fonte indicou que estaba "núa da cintura para abaixo e tirada no camiño", aínda que na acta de defunción, cuberta un día despois da aparición do cadáver, figura como causa da morte "hemorraxia interna". Dáse por feito que Celsa sufriu un interrogatorio co fin de saber do paradoiro do seu fillo Trelles. Porén, nin a Garda Civil nin posibelmente Celsa sabían que morrera no enfrontamento en Oroso o día 8 de xaneiro dese ano. Ante a nula colaboración de Celsa (por motivos obvios), a Garda Civil acabou coa súa vida. Algunha das testemuñas citan como un dos presuntos culpábeis "un sarxento de Sada que era chosco". A Benemérita estaba tan mal informada que mesmo se presentaron vestidos de civís no velorio e no enterro por se Trelles facía acto de presenza. Familiares e veciños, incomodados ante esta situación, convidáronos a abandonar o lugar. A insistencia pola captura non só se debía a que Trelles estaba loitando no monte: a Benemérita tiña sospeitas que era un dos culpábeis da morte de Juan Zapata Monteiro, alcalde de Bergondo e axustizado pola guerrilla na parroquia de Lubre o 28 de febreiro de 1948. Unha vez máis, a Garda Civil estaba errada, pois Trelles xa fora soterrado en Oroso e permanecía sen identificar. Este é un exemplo de familia represaliada que nunca tivo xustiza nin verdade nin reparación. A maior parte desta información é inédita para a descendencia de Celsa, que tiveron que aturar a crueldade do franquismo. As verbas de Belén Pardo, neta de Celsa e sobriña de Trelles, resumen a carraxe que senten moitos descendentes e todas as persoas antifascistas: "saber o que pasou dálle valor ás súas vidas... Somos unha familia na que os maiores sufriron moito en silencio e os novos medramos sentindo ese baleiro". Agradecementos e fontes María Belén Pardo Blanco, Fernando Pardo Cortiñas, Manuel F. Argüeso Lamas, Eliseo Fernández Fernández, Lupe Martínez Junquera, Xesús Torres Regueiro, Beatriz Vilaverde Santamariña. Causas núm. 854/36 e 42/48 (Arquivo Intermedio Militar Noroeste). Memoria Histórica Democrática (Ferrol). Nomes e voces. Rexistros civís e testemuñas orais de Bergondo, Betanzos e Oroso.