A cruenta represión franquista a ollos de Castelao

A derradeira lección do mestre "A derradeira lección do mestre", estampa do álbum Galicia Mártir (1937), compendia como poucos traballos o drama e a represión ao que foi sometido o noso país polo fascismo a partir da sublevación militar de xuño de 1936. Posteriormente Castelao realizará, xa exiliado, unha versión en lenzo que foi un presente do artista e político ao Centro Ourensán de Bos Aires co gallo dunha homenaxe a Alexandre Bóveda, asasinado igual que o mestre representado nesta tinta, un aspecto que centra de xeito nítido o contexto de creación e sentido da obra. Castelao presenta, adecuada á nova situación provocada pola Guerra Civil, a ligazón entre o mundo intelectual galeguista e o mundo popular -que xa era evidente no álbum Nós-, representados agora nas figuras do mestre "paseado" e os rapaces, da cal resultaba unha imaxe global da Galiza popular aldraxada, auténtica "mártir" dun fascismo concibido, entre outras cousas, como freo ao proxecto de hexemonía política que o nacionalismo e o republicanismo de Castelao representaban. De aí o ton épico que formula este traballo. 'A derradeira lección do mestre'. Matáronlle un fillo "Matáronlle un fillo" de Atila en Galicia ofrece un exemplo de como Castelao transforma a iconografía como consecuencia dos estímulos terríbeis da represión, presentando trazos máis expresionistas que as anteriores ao conflito e reflectindo a pegada da violencia, o que o leva a converter as súas características composicións, como acontece coas maternidades, en representacións do sufrimento. Podemos lembrar, neste sentido, o relato e o debuxo "Onde hai un cruceiro" de Castelao, do seu libro Cousas, que funde na imaxe a virxe e a nai, nunha representación da arte popular e en que o escrito afirma que "para os artistas canteiros, Xesucristo sempre é pequeno, sempre é o Neno, porque é o Fillo, e os fillos sempre somos pequenos nos colos das nosas nais". A representación da nai que arrola un pau, tola de dor pola perda do fillo, serve para chantar a obra de arte nos alicerces máis fondos da tradición formal (virxes románicas, populares, barrocas) e funde na imaxe a virxe e a nai, nunha representación eterna da dor. 'Matáronlle un fillo'. No fondo do mar "No fondo do mar" de Atila en Galicia recolle un tema da represión tamén reproducido na obra doutro artista galego, Manuel Colmeiro, de quen temos un testemuño estarrecedor que ben podería ser aplicado tamén á obra de Castelao. Di Colmeiro, en referencia a unha obra súa: "O tema, a idea deste cadro recollinos na viaxe de ida a Bos Aires, seguindo o relato que me contara un canario. Parece ser que alá os fascistas amarrábanlle unha pedra do pescozo ós seus inimigos e tirábanos ó mar para que afogasen". A estampa de Atila en Galicia testemuña literalmente a mesma realidade da represión. A atroz experiencia que coñece nos inicios da Guerra Civil, coas persecucións e os asasinatos, está na base da mudanza que se produce na obra de Castelao que, igual que acontece con outros artistas galegos, reflicte o clima de terror que se vivía na Galiza dos primeiros días do triunfo do fascismo. A xestualidade e o dramatismo dos rostros fálannos do pesadelo, do desacougo, da morte e do sombrizo mundo que lle tocou vivir e ten a súa correspondencia plástica en composicións como a que presentamos. 'No fondo do mar'. Algunha vez chegan tarde En "Algunha vez chegan tarde" de Atila en Galicia vemos un resistente xa morto cando veñen "pasealo". Representa a expresión máis nítida dunha obra de arte desde a perspectiva de loita de clases tal como a explicaba por eses anos Walter Benjamín no ensaio A obra de arte na era da súa reprodutibilidade técnica cando afirmaba: "A humanidade que, outrora, con Homero, era un obxecto de contemplación para os deuses no Olimpo, é agora obxecto de autocontemplación. A súa autoalienación atinxiu un grao tal que lle permite asistir á súa propia destrución como a un pracer estético de primeiro plano. É isto o que pasa coa estética da política, practicada polo fascismo. O comunismo respóndelle coa politización da arte". Para o filósofo, o comunismo era unha "politización da estética" e o fascismo unha "estetización da política", o que o levaba a apostar por unha arte que tivese como misión defender a mudanza social, contraposta á "alienación" destrutiva do fascismo. Neste campo de batalla cultural estaba boa parte da arte desa altura e tamén obras de Castelao como a presente. 'Algunha vez chegan tarde'. Todo pol-a Patria, a relixión e a familia! En "Todo pol-a Patria, a relixión e a familia!", estampa de Atila en Galicia, Castelao compón unha obra fortemente testemuñal, resaltando contrastivamente o slogan franquista e a crueldade da escena de violación e asasinatos. O rianxeiro adapta a súa linguaxe, que ten certo ar de publicación literaria ilustrada, cun debuxo dinámico e planimetría cinematográfica. Os traballos doutro artista galego, o debuxante Federico Ribas, realizados tamén nesta altura (1937), teñen unhas características formais ben achegadas a este tipo de tintas de Castelao; velaí obras como Galicia quedou sen mariñeiros (1937, Museo de Pontevedra) de Ribas. Castelao, na linguaxe utilizada en traballos como este, fai primar a comunicación sobre a experimentación dotando as obras dun ton fortemente expresionista mais que se nutre da tradición das pinturas e gravados de guerra de Goya. Os Desastres de la Guerra están, sen dúbida, detrás de debuxos como o que comentamos e serven de inspiración para a representación do terror. 'Todo pol-a Patria, a relixión e a familia!'. Este é o Deus dos feixistas "Este é o Deus dos feixistas", inserida no álbum Galicia Mártir, crea unha imaxe do militarismo asasino a partir dunha iconografía que o artista xa recollera no seu Diario 1921, froito da inspiración en modelos flamengos. A seguir, na década dos vinte Castelao utiliza esta imaxe para denunciar a inxustiza social, no contexto das loitas agrarias, como se pode ver na obra: Lex. O agrario—¿Como queres que che respete si cheiras a podre? (ca. 1922-1924, Colección de Arte Abanca). A tinta de Galicia mártir é un bo exemplo da linguaxe de realismo social e desde o punto de vista temático presenta claramente a identificación de Castelao cos problemas que afectan á liberdade, identidade e clase, comprendendo o seu tempo e sintonizando con el cun entendemento intelectual, político e emotivo. Nesta obra podemos tamén observar con absoluta nitidez as liñas programáticas do compromiso asumido polo autor: a denuncia da destrución do ideal humano da perfección, degradado e escravizado polo fascismo. 'Este é o Deus dos feixistas'. Así aprenderán a non ter ideas "Así aprenderán a non ter ideas" de Galicia Mártir presenta un conxunto de cadáveres amoreados, enxergados por un personaxe con aspecto de burgués que goza da escena. Na liña de creacións de Castelao moi anteriores -décadas dos vinte e trinta-, estamos perante figuras que exemplifican de xeito ben nítido a dinámica social que é descrita por pensadores como Georg Lukacs (Historia e consciencia de clase, 1923): a penetración da racionalización capitalista e a submisión do corpo humano; a eliminación da "esencia cualitativa" do suxeito individual no proceso de transformar os seres humanos en abstraccións, en simples números para os plans bélicos dun ditador ou dun militar ou para o proveito dun explotador. Neste aspecto existe unha afinidade fonda co que fan artistas alemáns coevos no ambiente social da República de Weimar como, entre outros, Otto Dix, George Grosz ou Georg Scholz. Pénsese en álbums como Der Krieg [A guerra] (1924) de Dix ou Gott mit uns [Deus connosco] (1920) e Das Gesicht der herrschenden Klasse [O rostro da clase dominante] (1921) de George Grosz. 'Así aprenderán a non ter ideas'. Arriba os probes do mundo "Arriba os probes do mundo", estampa do álbum Galicia Mártir (1937), é un excelente exemplo de como o artista rianxeiro nestes debuxos dos álbums de guerra atende máis que en obras anteriores ao claroscuro, con textos moi breves -abondan tres palabras para significar e destacar a escena debuxada-, cunha influencia expresionista ben explícita e que abala nos seus elementos referenciais entre o Goya das pinturas negras, a pintura flamenga e a arte alemá das primeiras décadas do século XX, que el tivo ocasión de coñecer de primeira man nos anos vinte, en especial na súa viaxe de 1921, documentada no seu Diario. Castelao excede a simple ollada de compaixón, adoptando unha posición que o liga directamente co protagonista do drama, con quen comparte unha vontade de transformación social que o título evidencia con toda claridade e responde ao momento en que o rianxeiro está máis achegado ao comunismo, no contexto frontepopulista. 'Arriba os probes do mundo'. Eiquí queda un fusil! "Eiquí queda un fusil!" pertence ao álbum Milicianos, realizado en 1938 en Nova York, significativamente impreso polo Frente Popular Antifascista Gallego. Castelao concibe a publicación como unha homenaxe aos loitadores antifascistas e denuncia os "valores negativos fundamentais do fascismo". O álbum plasma o heroísmo da loita e a defensa dos valores culturais, das liberdades e da República forman un todo inseparábel. A respecto dos álbums anteriores tamén chama a atención a presenza de traballos que inciden na visión positiva dos combatentes republicanos. Podemos ligar este tipo de obras ao que recomendaba a propaganda republicana máis afín ao Partido Comunista. Así o sinalaba o mesmo 1938 o director xeral de Belas Artes, o cartelista Josep Renau: "A necesidade actual dunha arte crítica non é tanta nin tan inmediata como a dunha arte positiva, capaz de recoller o xesto heroico, o entusiasmo". Xesto heroico que Castelao tira non só da retórica xestual da historia da arte senón tamén da fotografía documental de guerra, como se pode comprobar ao compararmos a famosa fotografía da Morte dun miliciano (1936) de Robert Capa e este debuxo do álbum Milicianos. 'Eiquí queda un fusil'.