O fío rosa da Galiza contemporánea

A historia da Galiza contemporánea está atravesada por un fío rosa que entretece persoas e colectividades que viviron alén da norma sexual e de xénero imperante, encargada de preconizar como debiamos ser e estar no mundo. Durante moito tempo, a súa existencia foi agochada e silenciada, permanecendo nunha caixa de costura esquecida onde se gardaban todos aqueles matices da sociedade galega que contraviñan os relatos oficiais sobre o que fomos e, polo tanto, sobre o que somos. Enzo Traverso xa nos falaba nas súas escritas destes procesos a través dos cales se conforman memorias oficiais, fortes, cun recoñecemento e promoción institucional; e que se constrúen sobre a negación de memorias subalternas, débiles, esquecidas ou negadas, co propósito de manter unhas aparencias que non son casuais. Con todo, hai pouco máis de vinte anos comezou a popularizarse a existencia dun “matrimonio sen home” que tivo lugar na Coruña tras a entrada no século XX. Eran Elisa-Mario e Marcela, que se atreveron a subverter os mandatos sexuais e de xénero que lles dicían constantemente que non se podía. Co seu atrevemento desafiaron o Estado, que prescribía, lexislaba e decidía sobre a intimidade das persoas; e a Igrexa, ansiosa, tensa e incómoda con todas aquelas actitudes humanas que cuestionaban os ditados sobre o que era normal, aceptable, esperable e desexable. A historia destas “female-husbands” (mulleres-marido) galegas fíxonos un agasallo que supera as súas propias traxectorias desviadas, xa que introduciron unha posibilidade multicor á hora de ler e investigar o noso pasado. Desde entón, coñecemos novas historias como a de Pedro e Muño que casaron en Rairiz de Veiga mil anos atrás, como ben descubriu e divulgou Carlos Callón. Tamén a de Josefa Antonia Martí, que vestida de home se embarcou na Mariña de Ferrol a comezos do XIX. Revisitamos a vida de Blanco Amor para reivindicar a súa loita por vivir libre na súa sexualidade, tal como el fixo pouco antes de morrer, e sacamos do caixón do arquivo aqueles cartaces cos que as colectividades de lesbianas da Asociación Galega da Muller anunciaban as súas actividades a finais dos oitenta. Un pasado moito máis diverso do que nos transmitiron Deste xeito, ese fío rosa vaise reconstruíndo en colectivo, sumando novas voces que complementan as xa coñecidas, tecendo un pasado moito máis diverso do que nos transmitiron as memorias oficiais. Un exemplo case coetáneo ao de Elisa-Mario e Marcela é o de Teresita, (auto)alcumada como 'Princesa de Borbón', que gañou fama nos xornais de medio mundo como exemplo de desviación socio-moral, como produto corruptor dunha sociedade ordenada, como motivo de tensión e de ansiedade que cuestionaba as certezas que tanto custou fixar. Rexistrada como Ignacio ao nacer, Teresita viviu e viaxou alén do océano para procurar unha vida vivíbel na Arxentina de principios do XX, onde atopou unha familia escollida que se compuña de desviadas vestidas de muller, dedicadas a subsistir nas marxes mediante a impugnación dun sistema que as despoxaba de toda humanidade. Foi por iso que pasou á fama como ladroa, como inmoral e como perigosa, e polo que acabou expulsada da Arxentina transitando as fronteiras nacionais de América Latina nun (s)exilio constante xunto coa súa amante, (auto)alcumada como 'La Bella Otero'. Vidas disidentes e resistencia Historiar estas vidas disidentes non pasa por etiquetalas desde marcos actuais, senón por escoitar o que nos contan sobre como se conformou e evolucionou unha norma sexual e de xénero que nos atinxe a todas. Neste camiño, ten especial interese lembrar e comprender como actuaron os dispositivos que trataron de controlar e regular aquelas que se desviaban do camiño marcado, considerándoas escandalosas, vagas, maleantes e perigosas sociais. Isto foi o que lle aconteceu a Manolo Santiso en 1939, mentres xogaba ao dominó e bebía viño na taberna da aldea de Cañás (Carral). A pesar de estar rexistrado como Carmen, din as testemuñas que este labrego de profesión prefería vestir de home e que o nomeasen Manolo. Malia as diferenzas que isto lle ocasionaba con parte da súa familia, adoitaba vivir nesta expresión sen que isto lle causase grandes problemas coas veciñas nin unha exclusión dos espazos comúns e públicos. Isto mudou cando un día de verán apareceu pola taberna unha parella da Garda Civil, que nun tempo no que contaban co mandato de salvagardar a “moralidade pública” entre a poboación, non dubidou en actuar. O proceso (condenatorio) por “escándalo público” demorouse no tempo, pero Manolo pagou as consecuencias da súa transgresión cun internamento forzoso nun reformatorio de monxas en Ferrol que se estendeu case dous anos. Do seu proceso, fícanos unha lembranza de resistencia ante o imposto que se expresa nas anotacións do xuíz cando dan conta de que se negaba a vestirse de muller para declarar, tal como se lle ordenaba. Do mesmo modo, chegan até hoxe as palabras de Manolo nas súas explicacións ante a xustiza afirmando que o motivo da súa transgresión non era outro que o benestar que sentía. Manolo non foi a única persoa galega procesada durante a ditadura pola súa conduta desviada. A lista amplíase por momentos e revela un amplo abano de situacións nas que a xustiza interveu para regular a vida íntima das persoas. Podemos falar da parella de homes procesada en Rianxo por cohabitar nunha mesma morada mentres mantiñan unha relación sentimental nos anos cincuenta, ou dos dous homes condenados por ir da man e bicarse en Betanzos nos sesenta, pero tamén das decenas de mulleres encadeadas na Galiza por adulterio, amancebamento, abandono de familia ou por aborto clandestino. Estes delitos do Código Penal facían parte dunha longa lista de dispositivos orientados a ordenar a moral, os corpos, e os espazos que transitaron as nosas sociedades pasadas. Contra este corpus rebeláronse moitas galegas tras a morte do ditador, nun tempo no que as militantes sentían que estaba todo por desfacer e, polo tanto, todo por construír. Comezaron na clandestinidade e entre círculos estudantís vencellados coa militancia política nacionalista, conscientes de que todo comezaba por instruírse e debater. Entre os seus fitos atopamos o primeiro manifesto do Orgullo lido no país, no ano 1978, ou a primeira entrevista dun home gai nun xornal falando da súa condición. Nese camiño non se definían como minoría, senón que interpelaban unha norma que nos regulaba a todas operando desde a familia, a escola e a Igrexa. Baixo esa base, era difícil non identificar a Lei de Perigosidade e Rehabilitación Social que condenaba á conversión forzada as disidentes sexuais a través de cadeas e terapias de choque coa prohibición do aborto, o divorcio ou os anticonceptivos. Os espazos feministas, efervescentes no país nese contexto, tornáronse lugares de debate e acollida, e acompañaron a creación de novas colectividades xa legalizadas a comezos da década dos oitenta. Tratábase da Coordinadora de Colectivos Gais da Galiza, con agrupacións en Compostela, Vigo e A Coruña e que foi creada nunhas xornadas feministas no ano 80. Aturuxos de liberdade Deste espazo de loita xurdiron aturuxos de liberdade, pero tamén a articulación de novas canles de difusión como palestras, cine-forums, revistas militantes e follas voandeiras. A proclama pola que as marxes conquistarían o centro non podía realizarse en solitario, polo que expandiron as ligazóns até os partidos políticos da esquerda, as asociacións de veciñas e as organizacións constituídas baixo o paraugas da loita ambiental, social, obreira e antimilitarista. A primeira manifestación do Orgullo na Galiza foi en 1981 En xuño de 1981 foron quen de encher as rúas de Vigo na primeira manifestación do Orgullo realizada no país con centos de participantes e unha festa de socialización posterior. Con todo, a historia da disidencia sexual non foi un camiño de progreso constante, senón que os avances están cheos de retrocesos e atrancos. A década dos oitenta non foi sinxela coa irrupción da pandemia do VIH-Sida e o crecemento do estigma e a discriminación. Tamén non o foi a dos noventa, na que se sumaron as malleiras e agresións de grupos fascistas aos homes gais que frecuentaban os espazos de cruising en Compostela e A Coruña. Con todo, durante eses contextos existiron galegas con vontade de continuar (re)construíndo, como foron as comisións de lesbianas da Asociación Galega da Muller en colaboración cunha poderosa militancia feminista que se estendía polo país. Conscientes de que o que non se nomea non existe, trataban de responder á pesada lousa que permanecía desde épocas pasadas sometendo á negación e ao ostracismo todas aquelas mulleres que reivindicasen unha sexualidade autónoma, insubmisa e desviada. Maribolheras Precárias, a federación Aturuxo... De igual forma, nos noventa (re)xurdiron colectividades de gais e lesbianas nas cidades da Coruña, Compostela e posteriormente en Lugo, Vigo e Ourense. A experiencia democrática non acababa de chegar para as disidentes sexuais, aínda discriminadas en cuestións burocráticas, lexislativas e incluso íntimas. Se cadra foron esas expectativas truncadas as que estiveron por tras da articulación dos primeiros movementos Queer do país entre finais dos anos noventa e principios dos dous mil, como as Maribolheras Precárias, que de modo contestatario puñan no centro a maquinaria (cis)heterosexual e a súa disposición a asimilar a poboación LGBT+ como meras copias defectuosas do modelo normativo. Así, coa entrada do novo milenio, os colectivos (xa autonomeados como) LGBT+ comezaban a expandirse por distintos puntos de Galiza, dando pé a un primeiro intento de federación galega bautizada co nome de “Aturuxo”. As liñas comúns eran a defensa e a ampliación dos dereitos conquistados, sen deixar de lado a loita contra o estigma e a discriminación aínda existente. Aquelas fronteiras fóronse ampliando cun berro común pola despatoloxización trans, a fin das violencias do sistema médico e a resistencia común contra un odio renovado que seguía a proxectarse en medios de comunicación e discursos reaccionarios disfrazados de declaracións e artigos de opinión. Un futuro en liberdade aínda por chegar Todas estas loitas que nos precederon imaxinaron un futuro de liberdade que aínda está por chegar. A pesar dos seus fracasos, dos retrocesos, das malleiras, das cadeas e dos intentos que non puideron ser, deron forma a un camiño colectivo que permanece aberto e transitábel contra os fantasmas que resucitan vellos discursos. Nese senso, sería errado pensar que a memoria é só un exercicio de xustiza e recoñecemento das que viñeron antes. E é que a memoria desviada desnaturaliza unha norma social que nos oprime a todas, desde as que fican presas na casa polo machismo estrutural até as que teñen medo a saír do armario. Está construída desde e para o presente, e serve como arma de futuro. É un patrimonio colectivo que nos amosa un pasado máis diverso e complexo do que nos contaron os gardiáns do relato. O seu fío rosa permanece e expándese malia albiscar o tempo dun (novo) retroceso no horizonte, pois forma parte dun tecido colectivo que só ten sentido en conxunto, e que será o noso paraugas no caso de volver os días grises. Aproveitemos que hoxe, este Orgullo de 2024, o fío rosa segue a percorrer as rúas de cidades e vilas que, por todo o país, planifican actividades e énchense de cores. Cómpre acompañar esas cores, aprender da experiencia e da escoita e reforzar os lazos que nos unen como ferramenta para a esa esperanza tan precisa que nunca nos vai abandonar.