O millo, na leira e na vida

O millo, a planta produtora de gran máis cultivada no mundo –aínda que na súa maior parte está destinada á produción de alimentos para animais– foi un elemento fundamental da economía rural galega, pola súa múltiple utilidade e alto rendemento. A importancia do cultivo do millo supuxo, no século XVIII, a recuperación económica e demográfica da Galiza. En poucos anos, a expansión do seu cultivo cambiou a paisaxe e a forma de alimentación. Nos primeiros anos do século XX ocupaba máis de 250.000 ha de terreo, unha gran porcentaxe da superficie das terras de labor nas zonas de menor altitude. Unha superficie que, na actualidade, como consecuencia dos cambios no sistema económico e nos sistemas de produción, o abandono do traballo agrario e o despoboamento do rural, non chega nin ás 90.000 ha. Destas a maior parte, unhas 70.000 están destinadas á produción para a colleita en verde, para o ensilado como forraxe, e só unhas 15.000 cultívanse para a obtención de recursos tradicionais. É así aínda que o rendemento por hectárea é arredor de 25% máis elevado con respecto aos tempos anteriores nos que se sementaba con millo do país, por seren os actuais produto de cultivos de millos híbridos, seleccionados en función dunhas características determinadas. Mais desde que comezou a cultivarse na Galiza, alá polo comezo do século XVII –as primeiras referencias documentais datan do 1610, na península do Barbanza, e do 1618, na zona de Cangas; na metade do século xa se estendera por toda a costa occidental– até hoxe, desenvolveuse extraordinariamente –primeiro nas chairas fértiles das zonas baixas e logo nas de máis altitude, grazas a humidade do clima e ás temperaturas suaves– porque logo se apreciaron as súas boas calidades como opción alimentaria e como fonte de recursos para o mantemento do gando e dos demais animais da facenda. Foi ben acollido porque se adaptaba perfectamente ás nosas características climáticas e tiña un alto rendemento (consume pouca semente e produce moito froito). Pola contra, eliminou, case por completo, o millo miúdo (Paniculum miliaceum), un cereal co que coincidía nos ritmos estacionais e do que tomou o nome. A expansión do cultivo do millo tamén produciu unha fonda transformación dos usos e dos costumes e modificou e diversificou a evolución dos espazos e as ferramentas agrícolas. O seu cultivo, relativamente doado, introduciu numerosos cambios nas rutinas anteriores. Pasouse da sementeira a rumbo dos cereais, áxil e rápida, á sementeira en ringleiras ou en grupos, traballosa e lenta, mais que, co paso do tempo, deu lugar á creación de aparellos para realizala de forma máis rápida e eficaz (bastóns de sementar, cos que se podía facer o traballo erguido, sementadoras de tracción animal –logo mecánica-, que abrían o terreo, depositaban a semente e enterrábana). Seguíanlle os posteriores labores de cava para a eliminación das malas herbas (para a que tamén se inventaron cavadoras), as rareas, o axuste do número de plantas á superficie de cultivo, por medio dun entresacado de pés que eran aproveitados para a alimentación do gando. Nas zonas máis favorábeis o millo permitía o desenvolvemento de cultivos acompañantes como o das fabas que se sementaban canda el, ás que as propias canas do millo lle servían de soporte, calacús (unha caste de cabazas de bo tamaño que se utilizaban para alimento do gando) ou remolachas forraxeiras e, ao remate do verán –case ao final do ciclo de desenvolvemento do millo–, a sementeira de cereais para a produción de forraxe. Tamén provocou melloras nos sistemas de rega, relegando os cabazos e os vellos bimbastros, que foron substituídos polas motobombas, as mangueiras e, nas grandes plantacións, por sistemas de rega por aspersión. Na metade do ciclo de desenvolvemento, no verán, despois da floración, o millo permitía un aproveitamento parcial que se producía ao cortarlle parte alta do talo, un ou dous nós por enriba do asentamento da espiga, o pendón, que incluía a estrutura de soporte das flores masculinas e varias follas, para alimento do gando nunha época na que non abunda a herba verde. Na colleita, a sega e a malla foron substituídas pola corta e a esfolla, escochado, escarochado ou esprugado –o labor de sacar as espigas da súa cobertura de follatos–, un traballo para o que tamén se crearon uns sinxelos aparellos, os esfolladores. Mais as eiras non perderon protagonismo, convertéronse en lugares para a esfolla, unha faena que as máis das veces se facía en comunidade, e en secadoiro das espigas. Máis adiante, cando comezou a abandonarse a gandaría familiar e a palla deixou de ser aproveitada, a esfolla facíase na propia leira, coas plantas en pé, e ao remate a planta triturábase, cunha labor de fresado, para incorporala como abono á terra. Despois da esfolla ou durante a mesma, as espigas seleccionábanse e as que tiñan defectos, estaban pouco desenvolvidas ou danadas, apartábanse para seren partidas en anacos ou trituradas para alimentar o gando; as demais almacenábanse para a súa conservación e para ilas consumindo segundo as necesidades da casa. O volume das colleitas fixo necesaria a construción de espazos que permitisen o almacenamento en condicións axeitadas para evitar que o produto do traballo do ano se estragase e, deste xeito, comezaron a proliferar os hórreos, cabaceiros, cabazos, cabanas, espigueiros, piornos, canastros, celeiros... que así, e até de máis de vinte formas distintas, se nomea en Galiza esa construción icónica da paisaxe rural, un modelo de eficacia e aproveitamento, ben orientado, illado do terreo, protexido da humidade do solo e dos ataques de posíbeis depredadores (ratos e paxaros), con sistema de aireación forzada para mellorar as condicións de secado, de dimensións acordes coa capacidade de produción da explotación, ou da capacidade de recadación do seu propietario –os máis grandes atópanse en pazos e casas reitorais–. Os hórreos galegos son de tipoloxías tan diversas como zonas de produción se coñecen, mais todos adoitan estar construídos cos materiais máis axeitados á contorna na que se atopan, e son, en xeral, de feitura elaborada e coidadosa, acorde á importancia que se lle dá ao seu contido. Non existe certeza sobre a orixe destas construcións que son citadas xa polos romanos. Aparecen representados por vez primeira nunha ilustración das cantigas de Alfonso X, no século XIII, e a primeira cita nunha documentación escrita na Galiza atópase nun documento de compra do mosteiro de Sobrado (comarca de Terra de Melide) dos séculos XII ou XIII. O traballo e mais o aproveitamento do millo continuaba: as follas interiores da cuberta da mazaroca, os follatos, limpos e moles, foron usados durante moito tempo para o recheo de xergóns; a palla, amarrada en monllos, almacenábase nas palleiras, ou nas propias leiras, armando con ela unhas estruturas de forma cónica, os palleiros, nos que a propia palla do exterior, ben apertada, impedía que a auga estragase a palla do interior, que se conservaba para utilizala como forraxe seca ao longo do inverno. Os restos das canas da palla, mesturados con toxos e breixos (materiais das camas do gando) e as deposicións dos animais, convertíanse en esterco que volvía á terra para fertilizala de cara á próxima anada. O millo gardado no hórreo íase gastando segundo as necesidades, pero antes de sometelo a ningunha transformación había que debullalo, separar o gran do eixe ao que estaba suxeito, o carozo, labor que tamén se facía manualmente, fregando unha espiga contra outra ou contra un carozo, ou golpeando as espigas cun mazo, nun banco de mallar, mais logo se idearon debulladoras, primeiro manuais e logo motorizadas para facer máis doado o traballo. Os eixos das espigas, os carozos, usábannos as crianzas ocasionalmente como xoguetes (para armar castelos, por exemplo), pero o seu destino era convertérense en combustíbel. O gran debullado utilízase enteiro para alimentar as aves de curral e o gando, triturado como “picón” para aves pequenas e moído como fariña para animais e para elaborar diferentes produtos. Para transformar os grans de millo en fariña era preciso dispoñer de aparellos para moelo, e en Galiza, axudados polo relevo e contando con abundancia de correntes de auga, a produción de millo provocou a proliferación dos muíños que utilizaban a auga como forza motriz, muíños, os máis de pequenas dimensións para uso particular ou familiar, que contaban con adaptacións para o mellor aproveitamento dos caudais ao pé dos que se asentaban e a enerxía que o caudal podía producir, aínda que tamén se aproveitou a enerxía do vento e da auga encorada das mareas. A xente que non tiña acceso a un muíño levaba o gran a muíños nos que se cobraba en especie unha maquía, unha porcentaxe do gran que se levaba a moer. Coa chegada da electricidade instaláronse muíños eléctricos que máis adiante se construíron de dimensións reducidas para uso particular. Aínda que o destino fundamental do millo que se cultivaba na Galiza até mediados do século XX era para a alimentación humana –con el facíase pan, empanadas, bicas, tortas... – na actualidade é unhas das bases esenciais dos alimentos concentrados do gando (ensilados e pensos) e unha materia prima da que se poden extraer milleiros de produtos para o consumo e de aplicación industrial: alcol para o consumo e para combustíbeis, aceites, plásticos, amidón, glicosa, cola, xeles estabilizadores, numerosas variedades de aperitivos... O cultivo do millo non só produciu cambios formais e materiais senon que ao seu redor tamén xurdiron diferentes creacións: a planta, o seu ciclo, o traballo, o seu aproveitamento... fixeron pé na creación de numerosas palabras, ditos, cantigas, refráns e celebracións. Explosión de variedades A maiores da creación de ferramentas para o seu cultivo, conservación e transformación; de darlle toda clase de usos e de facer un aproveitamento integral de cada unha das partes da planta; ao mesmo tempo, os cultivadores, seleccionando en cada colleita as sementes das plantas de máis rendemento, aquelas que, como resultado da polinización libre e do cruce casual, producían máis cantidade de gran, ou gran de máis tamaño ou de mellor calidade, ou as que mellor se adaptaban ás características do territorio no que realizaban as plantacións, as que medraban máis ou resistían mellor a seca; tamén transformaron a planta até o punto de recollérense na Galiza máis de 700 variedades de millo, un terzo das que se conservan no Inventario de Recursos Fitoxenéticos do Estado.