O entroido temperán

Entroido, Antroido ou Entruido en galego, e as súas variantes: a portuguesa Entrudo, a castelá Antruejo ou as bables Antroiro e Antroxu (procedentes do latín introitus, que significa introdución á Coresma). A italiana Carnevale ou a castelá, francesa e tamén incorporada modernamente ao dicionario galego Carnaval (en referencia ao adeus á carne -carnem levare- que tamén significa a entrada na Coresma. Todos estes termos levan a pensar no Entroido como unha festa con moitos centos de anos, que chegou aos nosos días sorteando séculos, culturas, persecucións e anatemas. O Entroido é unha desas festas cíclicas da cultura popular que se repiten cada ano polo mesmo tempo, e cuxa chegada significa a saída do inverno e a entrada da primavera. A maioría das festas teñen datas fixas porque seguen o vixente calendario solar. No pasado, non obstante, todas as civilizacións antigas, agás a exipcia, seguían o calendario lunar, baseado no irregular ritmo das lunacións (29 días e 12 horas por temo medio). Romanos primeiro e cristiáns logo implantaron o calendario solar hoxe vixente en toda a Terra, con excepción dalgúns estados árabes. A este calendario solar completamente implantado mantívose unha festa con criterio lunar. Trátase da Pascua de Resurrección. Isto é, a conmemoración do día no que morreu Xesús. As diferenzas de criterio entre os bispos dos primeiros séculos cristiáns estiveron a piques de provocar un temperán cisma Occidente-Oriente. O concilio de Nicea (século IV) estabeleceu que a Pascua sería no primeiro domingo seguinte á lúa chea de primavera. Por que? Porque niso si que coincidían os Evanxeos: mataron a Xesús durante a Pascua xudía, que se celebraba co plenilunio. A Pascua ten un período posíbel entre o 22 de marzo e o 25 de abril. A Coresma prolóngase os corenta días anteriores á Semana Santa. Comeza na cuarta feira de Cinzas. Como os tres días principais do Entroido son os previos ao arranque das privacións coresmais, a conta atrás sitúa no 1 de febreiro a data en que máis cedo pode caer o Domingo de Entroido e no 7 de marzo o Domingo de Entroido máis tardío. Estamos, pois, diante dunha festa tamén lunar, porque coincidindo a Pascua co plenilunio, o Entroido coincide coa derradeira lúa nova do inverno. En senso estrito, o Carnaval estándar correspóndese cos tres días previos á Coresma: domingo, segunda feira e terza feira de Entroido ou de Carnaval. En moitos lugares, esta festa reducíase só á terza feira, día grande do Entroido xa na véspera da cuarta feira de Cinzas, tamén chamada cuarta feira Gorda ou Lardeira. Na cultura francesa, o Mardi Gras dálle nome incluso a todo o período festivo. Nalgúns sitios, a Lardeira festexábase a quinta feira anterior ao Entroido. Neste sentido, o Entroido representa o anverso á penitencia da Coresma cristiá, celebrándose en ámbitos urbanos estritamente nos tres días previos ao seu comezo. Porén, vilas rurais do interior da Galiza foron quen de conservar a estrutura, a tradición e o espírito dun Entroido que sobreviviu séculos. O calendario galego No calendario galego danse, hoxe en día, variacións importantes na extensión da festa. Tense falado dun calendario propiamente galego de quince días (domingo Fareleiro, quinta feira de Compadres, domingo Corredoiro, quinta feira de Comadres, domingo, segunda feira e terza feira de Entroido, e domingo de Piñata). Porén, a realidade evidencia que só existiu tal calendario en determinados territorios do interior da Galiza. Na maior parte do país, o Entroido redúcese agora ao domingo e á terza feira de Carnaval. A fixación da fin de semana como tempo laboral de lecer levou, paseniño, á implantación tamén dun sábado de Entroido. Nas zonas de maior tradición, o período amplíase ás datas previas. Xinzo da Limia, na comarca da Limia, conta co ciclo máis longo dos Entroidos europeos: domingo Fareleiro, domingo Oleiro (ambos os dous exclusivos desta vila), domingo Corredoiro, domingo, segunda feira e terza feira de Entroido e domingo de Piñata. Unha festividade noutrora ameazada pola agonía da cultura clásica popular, a persecución eclesiástica, as prohibicións políticas (especialmente durante a ditadura de Francisco Franco) ou a aceleración do proceso de urbanización e paralela á morte da vida aldeá que se produciu desde os anos 70 e 80, foi quen de persistir en vilas do interior mantendo eses trazos comúns que fan dela unha festa tan característica e, ao mesmo tempo, recuperando trazos exclusivos de cada unha das comarcas e, nalgúns casos, localidades. Hoxe en día, a clásica división entre Carnaval rural e urbano xa non ten sentido, agás algunhas excepcións: as vilas e aldeas que foron quen de conservar o Entroido galego tradicional. O estilo do Entroido que se celebra hoxe maioritariamente na Galiza (as ruadas, as charangas, as comparsas, o enterro da sardiña, do Felipe ou do Meco) resulta inconfundibelmente urbano. Sendo unha festa cunha longa tradición de persecución e represión, os carnavaleiros eran máis fáciles de controlar nas cidades. De aí que en amplas épocas da Historia recente aguantase os embates nas aldeas. O Entroido que rexurdiu na Galiza nos últimos 50 anos exprésase de modo urbano, tamén nas vilas e cabeceiras de comarca nas que cobrou ou recobrou protagonismo en detrimento das aldeas, nun claro reflexo da evolución sociolóxica do país. Porén, o Entroido galego é algo máis que as ruadas que enchen as rúas das cidades e vilas de música e cor nas terzas feiras de Entroido, é máis que Carnaval. O Entroido galego, coas pantallas, cigarróns, felos, peliqueiros, boteiros e mecos como bandeira, é unha celebración ancestral chea de simbolismo, con moitos aspectos descoñecidos para quen non tivo a sorte de vivilo en primeira persoa. No sentido máis amplo, o período carnavalesco abrangue do Nadal á Coresma. Un período salferido de certas celebracións e no que se repiten determinados comportamentos transgresores. O tempo do Entroido tiña, dentro da cultura popular europea, e ten, no interior da Galiza, o seu propio ritmo e estrutura no ciclo da natureza e da vida do ser humano, culminando coas mascaradas invernais. Domingo Fareleiro O Entroido na vila de Xinzo da Limia comezou xa o sábado antes do domingo Fareleiro (este ano caeu o 29 de xaneiro) coa petardada. Así, o 28 de xaneiro, a veciñanza de Xinzo reuniuse para facer a conta atrás do Entroido máis longo de Europa. O domingo Fareleiro tivo lugar na praza Maior, onde o tempo acompañou e o pobo se divertiu xogando e enchendo de farelos (fariña dos porcos) toda a xente que atopa. Na veciña vila de Verín tanto as fareladas como as petardadas son parte esencial e espectacular da festa nos días grandes; porén, a primeira fariñada de Verín non ten un día específico, senón que se leva a cabo no domingo Corredoiro, que este ano cae o día 12 de febreiro. Tamén se botan ou corren a fariña en Viana do Bolo, na comarca de Viana. Domingo Oleiro Característico durante as últimas décadas do século XX de maneira exclusiva do Entroido limiao, o xogo das olas acórdano en Marín (comarca do Morrazo), Ourense, Xunqueira de Ambía (Allariz-Maceda), na parroquia ourensá de Seixalbo ou en Allariz, entre outras localidades. Tamén en Santiago de Compostela, onde recibía o nome de vasifragio e practicábase o propio domingo de Resurrección. En Portugal coñecíase como jogo da pucarinha ou da cantarinha e en Francia era o jeu de la toupiole. Hoxe en día son máis e máis as vilas e aldeas que van recuperando a tradición do Domingo Oleiro, como é o caso da Festa da Pita das Eiroás (Ourense), un Entroido que neste 2023 fai 25 anos e que atrasou o Domingo Oleiro ao día 12 de febreiro. Na praza Maior de Xinzo de Limia xa decorreu o pasado domingo, 5 de febreiro. Trátase dun xogo no que se pasan as olas de barro de Niñodaguia (Xunqueira de Espadanedo, comarca de Allariz-Maceda). Un grupo de persoas fai unha roda e sitúase a certa distancia para ir pasando, como se dunha pelota se tratase e sen orde aparente, unha das olas de barro de Niñodaguia. Se un ou unha das participantes non a recolle ben, a ola romperá e a persoa mancharase da fariña que o recipiente leva dentro. Para certos investigadores, o xogo das olas representa a ritualización da perda da virxindade, sendo a ola un símbolo do xénero feminino, o cal explicaría que nun comezo o xogo fose exclusivo das mulleres. Domingo Corredoiro Outro domingo con denominación específica no Entroido galego é o inmediatamente anterior ao Domingo de Entroido. É cando se comeza a correr o Entroido e, en moitas vilas, as máscaras fan a súa primeira aparición do ano: en Xinzo de Limia saen as pantallas; en Verín os cigarróns farán a súa aparición para saudar a veciñanza; en Bande (A Baixa Limia) os troiteiros percorren as rúas acompañados dunha banda de gaitas; na Mezquita (Viana) celebran o Corredoiro do Galo, máxima autoridade do Entroido desta vila. Cae este ano, no día 12. Domingo de Entroido ou Domingo Gordo Data máis sinalada na maioría de vilas e aldeas durante estes festexos. En Viana do Bolo fan aparición os boteiros nunha popular ruada e acompañados dos folións. Celebran ademais a tradicional Festa da Androlla. O domingo de Entroido ou de Estrea, que coincide este 2023 o 19 de febreiro, é tamén o día grande en Laza (comarca de Verín), coa estrea da súa figura típica, os peliqueiros. A este domingo séguelle o luns borralleiro, día no que a veciñanza de Laza recupera os seus rituais máis primitivos: a farrapada, unha batalla de farrapos impregnados en lama, e a baixada da morena, unha personaxe que consta dunha cabeza de vaca feita de madeira e que vai acompañada de mozos e mozas que tiran formigas "famentas" a toda a xente que se atope no lugar. Domingo de piñata Trátase dunha incorporación urbana e tardía ao domingo seguinte ao Entroido. Nos lugares onde se celebra o domingo de Piñata (este ano o día 25 de febreiro) hai xogos infantís con piñatas, bailes e saen algunhas máscaras. En Verín organízase un grande almorzo colectivo e faise entrega, ao finalizar o convite, do "Premio Pescadilla", cedido pola comisión do Entroido de Verín, e entregado de mans da súa viúva a aquela comparsa que máis fascinase á veciñanza durante o desfile do domingo de Entroido. Quinta feira de Compadres e de Comadres As quintas feiras de Compadres (este ano caeu no 9 de febreiro) e de Comadres (cae o próximo día 16 de febreiro) son xusto as anteriores aos tres días grandes do Entroido. Perdidas durante anos, foron recuperadas en moitas vilas do interior, especialmente no 'epicentro' no Entroido galego. Tradicionalmente, na quinta feira de Compadres, as mozas do lugar confeccionaban un boneco chusco e erixíano nun lugar destacado para ridiculizar os homes. Sete días despois, na quinta feira de Comadres, eran os homes os que elaboraban unha boneca con palla e roupas vellas e conferíanlle todos os atributos da indignidade. Na actualidade, a quinta feira de compadres é a noite na que os homes enchen os restaurantes e as rúas da vila de troula, e na quinta feira de comadres, son as mulleres as que fan o propio. Entroidos da ría de Vigo A ría de Vigo acolle nestas datas, a poucos quilómetros de distancia, dúas celebracións de aparencia moi diferente pero con espírito compartido. Na parroquia de Cobres, en Vilaboa (comarca de Pontevedra) aparecen as Madamas e os Galáns, mozas e mozos da zona, vestidos coa intención de ridiculizar as señoritas e señoritos da época, bailan para recadar fondos para o desenvolvemento da festa. Cun aspecto máis rudo, a figura de recente recuperación do Merdeiro de Vigo tamén busca ridiculizar. Neste caso, o Merdeiro representa os mariñeiros que se vestían de labregos para expresar a súa animosidade coa xente do agro. Esta figura percorre as rúas do Casco Vello vigués en solitario ou en grupos reducidos asustando a xente e pronunciando improperios.