O regreso de Castelao ao seu Museo

Hai quen o considera o momento máis relevante da Transición na Galiza. Se para Euskal Herria o símbolo era o Guernika, no noso país non había maior representación da lexitimidade roubada e das arelas nacionalistas que Castelao. Porén, boa parte do pobo sentía que non se daban as condicións que el mesmo exixira para volver á Terra, aínda que fose de morto. Por iso, a polémica marcou aquel 28 de xuño de 1984 en que os restos do rianxeiro eran trasladados a Bonaval. Da histórica data foi testemuña Xan Carballa, fotoxornalista entón d'A Nosa Terra. As 177 fotografías que sacou coa súa cámara analóxica acaban de pasar a formar parte, en formato dixital, do arquivo do Museo de Pontevedra e, coincidindo co 50 aniversario da efeméride, Enrique Acuña escolleu medio cento para a mostra O regreso de Castelao, que até o 2 de xuño permite volver transitar o percorrido do cadaleito, desde o aeroporto compostelán até o panteón de Bonaval. "Para un xornal coma o noso, ligado ao nacionalismo e vinculado historicamente con Castelao, era unha obriga cubrir este acto", conta Carballa. Fixérono con varios especiais que xa con anterioridade fixaban as posturas de cadaquén arredor da polémica. "Era un tema que parecía non estar na axenda logo dun golpe de Estado que o deixara todo en suspenso, mais o debate chegou até hoxe, e creo que segue a formar parte das distintas visións sobre como se levou a cabo a Transición", di. As imaxes que tomou naquel día recollen, fundamentalmente, tres escenarios: o aeroporto, os arredores de Bonaval e o templo onde foi soterrado o cadaleito; e transmiten á perfección a relevancia da data e a tensión con que foi vivida. O luxo engadido de percorrelas con el e co comisario da mostra posibilitan fixarse nos detalles e pór nome, entre a multitude, a rostros ben coñecidos do país. Se os persoeiros daquel intre formaban parte da comitiva oficial, entre o pobo que agardaba atopamos xa os de anos vindeiros, como Anxo Quintana, ex vicepresidente da Xunta da Galiza, ou César Mosquera, deputado provincial e concelleiro pontevedrés; tamén numerosos alcaldes ou nomes da cultura tan relevantes como o pintor Conde Corbal, a poeta Xaquina Trillo ou os activistas da memoria Carlos Méixome e Andrés Couñago Laxe. Destaca Carballa a escasa presenza de mulleres "reflexo da realidade da época", e segundo apunta Acuña, a maioría das que aparecen na comitiva eran esposas de cargos políticos "o que dificulta bastante a súa identificación". Precisamente, un valor engadido da mostra é que o público achega nova información tanto sobre identidades como sobre o propio devir da xornada. A primeira foto é a única que non fixo Carballa, pero ten todo o sentido porque Manolo Veiga capta o fotoxornalista, cámara en man, nas portas de Bonaval. A partir de aí, percorremos o camiño do traslado de Castelao, pero sempre cun ollo posto no cadaleito e a comitiva oficial, e o outro máis alá do cordón de seguridade, na xente que acudira a recibilo. O acceso ficou limitado desde o mesmo aeroporto, onde a cámara recolle as primeiras escenas de tensión, nese intre protagonizadas nomeadamente polo PC. "O Partido Comunista non estaba en contra do regreso de Castelao pero entendía que había que darlle maior protagonismo ao pobo", explica Acuña. "Querían unha recepción plural e aberta". Vemos aí históricos comunistas como Santiago Álvarez ou Xesús Alonso Montero falando co entón presidente da Xunta, o popular Xerardo Fernández Albor, ou co presidente parlamentario, Antonio Rosón. "O protocolo correu a cargo do Parlamento galego e lembro Albor pasándolle a pataca quente a Rosón, dicindo que el non podía facer nada porque non era un acto do Goberno". Naquel día, engade o xornalista, máis alá das autoridades, de quen convidara Teresa Rodríguez Castelao, e de galeguistas históricos como Avelino Pousa Antelo, Xaquín Lourenzo ou Ramón Martínez López, foi tamén importante a representación do pobo de Rianxo (O Barbanza), encabezada polo seu alcalde, o socialista Xosé Bravo Frieiro, que decidiu estar no aeroporto pero non en Bonaval "tanto por rexeitamento ao protagonismo de Alianza Popular como polo feito de que Castelao non fose enterrado na súa vila". Fora outro dos debates da xornada. Se debía descansar en Rianxo, en Pontevedra co fillo –que logo sería trasladado ao cemiterio da Estrada (Tabeirós-Terra de Montes) onde repousa coa súa nai, Virxinia Pereira, que naquela altura aínda estaba soterrada en Madrid- ou no panteón da galeguidade ilustre, que foi o destino escollido pola única irmá que lle quedaba viva, ao considerar entre outras cuestións que era o lugar máis seguro logo de varios ataques a monumentos na honra do prócer nacionalista. Tamén foi ela quen asinou a recepción dos restos, e é nese primeiro escenario onde se toma unha das fotos de maior callado político: Rosón e Albor, pode que por descoñecemento, colocan sobre a caixa unha bandeira galega traída desde Arxentina que tiña bordado o escudo do Consello de Galiza, o Goberno do exilio. Quen volvía á casa era o principal representante da Galiza democrática e facíao coincidindo co 50 aniversario do si no plebiscito estatutario polo que tanto traballara. Mais a data tamén provocou certo rexeitamento pois ao coincidir en xoves, dificultábase a asistencia de moita xente do común. Malia iso, Rianxo quixo estar e foron mariñeiros seus quen trasladaron o féretro e unha coroa desde o avión até o coche fúnebre que o agardaba no aeroporto, mentres unha nena dun grupo folclórico da vila lanzáballe o seu propio berro: "Meu bailador!". Desde o mesmo intre da chegada, a mirada de Carballa permítenos ser testemuñas das diferenzas entre a pompa que quixo impor, sen moito éxito, o protocolo, e a improvisación vivida, por exemplo, cos empregados de Iberia e da funeraria interrompéndose na colocación in situ dun cabalete de madeira onde pousar o féretro. O contraste farase máis evidente, se cabe, logo, en Bonaval, onde os uniformes de gala da policía contrastarán con operarios apoiándose con desleixo no panteón. Nos arredores, o pobo impacientábase ao ver que pasaran máis de dúas horas desde a prevista para a chegada. Non sabían que un aviso de bomba obrigara a rexistrar o avión en Madrid e os ánimos quecían co paso do tempo. Como no aeroporto, viviuse con rabia a colocación dun cordón de separación entre Castelao e o pobo que o veneraba, e a gota que rebordou o vaso foi a variación do traxecto previsto. Ía entrar pola rúa de San Pedro e fíxoo pola rúa Valle Inclán precisamente para evitar a multitude. Entre as fotos, imaxes de veciñanza de Rianxo –"sabémolo pola identificación que nos fixo o alcalde"-, con mestura entre nenas e mulleres que viviran a II República, comunistas ferrolás ou militancia do BNG, a formación recentemente constituída e que lideraba a oposición ao traslado nesas condicións, un rexeitamento que apoiaban tamén persoas tan próximas ao homenaxeado como Díaz Pardo ou Xosé Bieito Abraira. Como quedou dito, entendían que non se cumprían as condicións que el impuxera e tiñan o convencemento de que, igual que fixera con rotundidade en vida, Castelao negaríase a compartir un acto con Alianza Popular, unha formación presidida por Manuel Fraga, ex ministro da ditadura que o mandara ao exilio e, para máis INRI, impulsor da censura sobre traballos que recollían o seu pensamento político. De feito, como se sabe, se a proposta saíu adiante por unanimidade do Parlamento foi porque os tres deputados da entón coalición Bloque Nacional-Popular Galego (BN-PG) –Bautista Álvarez, Lois Diéguez e Claudio López Garrido– foran expulsados da Cámara por negarse a xurar a Constitución. Con cargas policiais É nese segundo escenario da mostra, nos arredores de Bonaval, onde se ven as imaxes de maior tensión: "Aí é cando empezan a producirse as cargas. Podemos ver nas fotos que estaba previsto que a actuación policial fose en plan inglés, con só manobras de retención, pero acabou habendo feridos pola carga policial". Entre eles, o propio Bautista, quen tivo que ser trasladado ao hospital. "Negociárase con García-Sabell que a policía non empregaría a forza, pero finalmente o fixo", apunta Acuña. A partir de aí chegaron os insultos e a xente tiroulle ovos ás autoridades, mesmo algunha pedra. Todo, antes da chegada da comitiva co féretro, mais o ollo de Carballa aínda captou algunha chaqueta con restos de xema ou a xornalistas como Manolo Rivas seguindo os acontecementos desde a porta de Bonaval. Foi un momento histórico que emitiu en directo Televisión Española na Galiza nunha retransmisión inesquecíbel que lle custou o posto ao director, Alexandre Cribeiro, e mandou ao ostracismo a locutora, Tareixa Navaza, que ocupara a espera do cadaleito coa lectura en directo de anacos de Sempre en Galiza nos que Castelao vindicaba o dereito á autodeterminación, ou do durísimo artigo escrito por Novoneira en contra do acto. "Moitas persoas tiñan a sensación de que lles querían furtar o momento soñado do regreso de Castelao", di Carballa. Acuña sinala o feito de que ademais chegase rodeado da policía española, e explica que nin as autoridades policiais nin as militares foran convidadas a Bonaval: "Estaban presentes en todos os actos pero como aínda eran autoridades franquistas, aquí non pintaban nada". Todos aqueles insultos do público –cara aos parlamentarios, e nomeadamente cara ao nacionalista Camilo Nogueira, promotor da idea e quen, de xeito paradoxal, sería logo o primeiro eurodeputado do BNG- tornaron en berros como "Castelao é noso" ou "Galiza ceibe, poder popular", coa chegada do féretro. Da man das imaxes de Carballa introducímonos con el en Bonaval, onde o acto relixioso se mesturou co acto cívico de imposición póstuma da Medalla de Ouro da Galiza. Como presidente do Partido Galeguista, interveu Martínez López, quen procedeu a ler un anaco do Alba de Gloria. "A oposición viña máis do nacionalismo, digamos, non oficial", apunta o fotoxornalista. A misa foi oficiada polo cura rianxeiro Fernando Palleiro quen, din, tivo moito que ver co feito de que Teresa aceptase o traslado do seu irmán. Ía oficiala o teólogo Andrés Torres Queiruga pero o sector máis afín ao réxime censurouno e só puido intervir na homilía. Unha das últimas imaxes da mostra capta Teresa introducindo no panteón, xunto co féretro de Daniel, unha caixa con terra de Rianxo, mentres fóra, no pobo, ficou a sensación, aínda presente hoxe, de que baixo a forma de homenaxes moitos seguen a querer botar terra por riba das ideas que Daniel Castelao defendera.