Rivas Briones, un xenio por descubrir

Ese ilustre gran descoñecido. Así titulou Javier Gago, alcalde de Vilagarcía (O Salnés) en 2001, o texto realizado con motivo da exposición antolóxica dun dos máis talentosos veciños da localidade: o pintor Antón Rivas Briones, de cuxo pasamento se fixeron vinte anos en maio. Estivo ben atinado o rexedor pois, malia a indiscutíbel calidade que atesouraba cada unha das pezas do percorrido do artista, e o aval que lle daban repetidas mencións en prestixiosas bienais, non alcanzou o recoñecemento doutras figuras da súa época. Ou polo menos non fóra daquela cidade na que non nacera, pero que era a súa. Chegou a ela con dous anos e alí viviu para sempre, agás unha pequena estadía en Ourense e a obrigada ausencia no tempo da Guerra Civil. Viuse forzado a loitar no bando contrario aos seus ideais galeguistas, os que até a fin dos seus días levou tan callados como a súa característica boina. Habitual da imprenta Celta, aquela na que en 1947 se imprimira a primeira obra publicada na nosa lingua tras o golpe de Estado, o Cómaros Verdes de Aquilino Iglesias Alvariño, a súa chegada era anunciada co seu tamén inconfundíbel saúdo: "Santas e boas!", seguido dun asubío que axiña replicaba o loro que daquela había na parte traseira do negocio. Calquera que o coñecese destacaría, sen dúbida, a súa bonhomía e a súa modestia. Esta mesmo lle foi reprochada polo alcalde naquela homenaxe que lle quixo facer Vilagarcía recollendo parte da súa obra no anexo da Casa da Cultura acabada de acondicionar como sala de exposicións, e que, a partir de entón, íase chamar coma el: "É desas persoas que sementaron virtude durante moitos anos", dixo Gago. "Entre elas, a da modestia, ás veces incluso esaxerada, até o punto de que ten renunciado a promocións desde logo ben merecidas e até o extremo, tamén, de non pórnos fácil esta humilde pero necesaria loanza”. Non era home Rivas, nin artista, de fastos. Era o retratista da Galiza humilde, da xente do común: monicrequeiros, mantidas, peixeiras, leiteiras... Fixouse nomeadamente nas mulleres, e tivo especial teima coa súa faceta de nais. “Cada unha das súas obras é un fragmento da memoria colectiva”, dixo daquela o comisario da mostra, Antón Castro. E pode que por iso a súa obra emocione tanto: porque xuntou nela toda a verdade que había no seu compromiso coa terra, coa xente do pobo e co soño colectivo daquela República que viviu xa coa consciencia dos 13 anos. Os rostros están dramatizados e esa muller protagonista fundamental da obra, aparece petrificada, esculturizada, con trazos duros, volume e unha estética granítica que busca, afirma Castro, convertela en icona, en símbolo. Poucos traballos fan un retrato máis atinado das galegas da época que o de Rivas e, a través delas, fica perfectamente retratado o propio país. Esa visión pétrea, probabelmente influída polo pai canteiro, reflíctese tamén na desproporción dos membros das figuras, tomado da escultura primitiva popular. Destaca o experto a interpretación que fai dos petos de ánimas, nos que tamén está presente o horror vacui, de influencia barroca, e na procura de referentes para as escenas máis festivas, como as do Entroido, atopa certa similitude co belga James Ensor. Aínda que podería ser encadrado no expresionismo clásico, a obra de Rivas, explica, presenta unha importante diferenza con este: o uso dunha gama cromática moito máis cálida que axuda a matizar o alto grado de dramatismo das escenas. Poden atoparse semellanzas con Laxeiro ou Colmeiro, nomeadamente na súa dimensión social, pero o vilagarcián aposta por unha maior alegría e mesmo unha alta dose de ironía. “A concepción do drama non parte do negrismo goyesco", di Castro. "El busca a luz e reforma a cor para definir distintos estados de ánimo, o que o situaría máis perto do expresionismo alemán de Munch”. Malia iso, engade que as referencias son case inexistentes, que Rivas era “un expresionista silencioso, á marxe do mundo, que reinterpretou a pintura desde posicións imaxinarias”. Foi tamén, basicamente, autodidacta. Converteuse nun magnífico debuxante practicando desde neno pero sen acudir a clases até os anos 40, cando xa estaba na trintena. Fíxoo co pintor Balbino Costa, pero a diferenza deste, que era un gran paisaxista, el realizou case exclusivamente paisanaxe, aínda que non retratos. Apenas se contabilizan un par de reproducións de rostros identificábeis, entre eles o seu. O que lle interesaba realmente era retratar o pobo sen nome. A maxia da madeira Porén, se importante é a temática para definir un artista, aínda máis o é, defende Castro, a súa linguaxe, o seu estilo, e estamos ante quen foi capaz de crear unha identidade propia: cando ves un Rivas Briones sabes que o é, e iso, defende o comisario da súa antoloxía, é o mellor que se pode dicir dun home que, por outra parte, alcanzou a mesma excelencia que co óleo, ou incluso máis, coa madeira. Nela vivía a súa esencia máis profunda. Cando aos 15 anos a economía familiar o obrigou a deixar o colexio, empezou a formarse como carpinteiro e, tras o drama bélico, como tallista. Esa convértese na súa principal fonte de ingresos, que vai compatibilizar coa faceta artística, moi prolífica malia que pasa anos completos sen crear, tanto durante a década dos 50 como na dos 60. Quizais para poder dedicarlles máis tempo a Peregrina, a súa muller, e despois tamén a Dolores, a única filla. A partir da década dos 70, pode que empurrado polos recoñecementos que empezou a alcanzar tanto en Galiza –onde se converteu nun referente para o coleccionismo– como no estranxeiro, chegan as décadas máis vizosas e xa non deixará de pintar nin de perfeccionar a técnica da xilografía, da que sen dúbida foi un dos principais referentes. Aquí si podemos atopar máis similitudes coa estética goyista, aínda que nin coa madeira desbotou completamente a cor, malia as dificultades que supuña incluíla neste tipo de gravados. Foi naquela Celta do seu bo amigo Antonio González Rollán onde, entre parolas, xogou coas tintas até alcanzar o resultado desexado, e as estampas empezaron a agromar das tallas dun xeito similar ao utilizado na imprenta para facer brotar as palabras a partir de pequenas pezas de metal con forma de letras, colocadas coidadosamente ao revés nos soportes facedores de textos. A excelencia que Rivas conseguiu coa xilografía débese, sen dúbida, a que conxugaba un fondo coñecemento do traballo na madeira cunha virtuosa destreza no debuxo. Tamén o uso desta técnica, explica Castro, é vinculábel ao expresionismo. Introdúcea Castelao tras a xeira por Europa de 1921 como fórmula para abaratar custos e así democratizar a arte e levala a unha dimensión moito máis ampla do que permitiría a pintura, onde cada obra é única. É o rianxeiro un dos principais referentes do vilagarcián, que lle dedica unha fermosa talla de castaño. Admiraba tanto a súa faceta artística como a integridade do seu compromiso ideolóxico e aínda que a súa obra non ten unha carga política equiparábel, tampouco está exenta de denuncia social, malia non acudir ao recurso da viñeta: “A pintura de Rivas tamén é de denuncia, como a de Castelao pero sen texto engadido. A expresión dos seus personaxes e as súas actitudes falan por si soas, non necesitan textos”. Son palabras de César Lombera, autor, entre outras moitas obras, da escultura das dúas Marías situada na Alameda de Compostela. Escribiunas no catálogo publicado como recordatorio perenne da antolóxica que acolleu entre o 14 de xullo e o 30 de setembro de 2001 a sala de exposicións da vila que Rivas sentiu patria malia nacer, de xeito puramente circunstancial, en Madrid. O Goberno local resolveu ese agravio iniciando, na véspera da clausura da mostra, o trámite para nomealo fillo adoptivo. Foi apenas dous anos antes do seu falecemento, do que, como xa queda dito, fíxose o vixésimo aniversario o 22 de maio. No seu afán de ser discreto, Rivas despediuse o día en que todos os focos estaban postos na voda do daquela herdeiro da coroa, Felipe de Borbón, coa, tamén daquela, xornalista, Letizia Ortiz. O ano seguinte fallaríase o I certame de pintura Antón Rivas Briones e a obra You de Itziar Ezquieta foi a seleccionada entre as 77 que se presentaron, algunhas con tanta calidade que o xurado decidiu facer tres mencións especiais a Huellas de Guillermo Díaz Charlín, Los jugadores de rugby de Fernanda Fernández e Más allá de lo visible de Montse Frieiro. Con periodicidade bienal, como a daqueles certames provinciais que tantas veces destacaran o traballo do pintor vilagarcián, a II edición fallouse en 2007 mais a cita non se mantivo no tempo. Porén Antón Rivas Briones segue sendo acubillo tanto de artistas tanto noveis como con traxectorias consagradas a través da súa sala, na que el mesmo destapou, o día da inauguración, unha placa que ademais do seu nome levaba gravado o perfil da súa característica boina. Pasaron máis de dúas décadas desde que as súas paredes acolleran a mencionada antolóxica, que na vindicación do artista como notario do pobo galego titulouse A memoria do home. Polo medio pasou desapercibido o centenario do seu nacemento, o 27 de marzo de 2018, malia que a corporación de Vilagarcía ten lembranza permanente da súa valía no propio salón de plenos da Casa Consistorial, presidido, como mostra doutra das grandes habilitades de Rivas, a de muralista, pola súa obra Alegoría de la pesca, la industria y la caza, de 5,40 metros de ancho e 1,90 de alto. Adornara durante anos unha oficina bancaria vilagarciá e tempo despois do seu feche, a entidade quixo cederlla á cidade. Tamén foi por cesión, neste caso dun particular, que o concello arousán se converteu en propietario dun cadro sen título que se pode ver no Auditorio Municipal e que ten a particularidade de estar pintado polas dúas caras do lenzo, rareza que Rivas repetiu nalgunha que outra obra. A colección que o concello ten do seu traballo incrementouse ademais coa compra ao Liceo Casino de Alegoría de danza, outro mural, neste caso de 2 metros de alto e 5 de ancho que pintara en 1972 e que lle supuxo as arcas municipais un desembolso de 8.000 euros. Sería este 2024 unha boa ocasión para facerlle un novo recoñecemento, aproveitando a efeméride de maio para espallar o seu traballo e que Rivas deixe de ser, de vez, ese ilustre gran descoñecido do que falara o alcalde Gago. Descoñecido con sona internacional Acalidade artística da obra de Antón Rivas Briones vai alcanzar sona internacional. Nun especial sobre xilografía que en 1966 publica a revista estadounidense Artist’proof reprodúcense varios dos traballos que el realizara con esta técnica e axiña chegarán tamén os recoñecementos no país. En 1969, na primeiro bienal de Pontevedra, recibe a medalla de bronce, que volverá levar en 1973, mentres que nas edicións de 1970 e 1974 alcanza a prata e, xa en 1979, o ouro. Premiáronlle tanto óleos como xilografías. Entre os primeiros, O amaño do espantallo que levou a medalla de bronce en 1974 ou Desesperación que logrou o ouro en 1979. Das xilografías cabe destacar O cego dos romances que conseguiría a prata en 1970. Os trazos do protagonista da obra lembran as faccións do propio Rivas que, como aquel, contou a historia do pobo aínda que no seu caso non co violín, senón a través dos pinceis e a madeira.