Sermos nós mesmos con vida propia: a fructífera relación de Luísa Villalta con Portugal

En “Nós, Aqueles”, ponencia recollida nas Actas das I Xornadas das Letras Galegas en Lisboa (1998), destacaba Luísa Villalta a necesidade de que a práctica intelectual “se responsabilice de actualizar un constante e mútuo recoñecimento” entre Galicia e Portugal para “non sermos máis uns e outros aqueles, senón sermos nós mesmos” con vida propia. Así o afirmou na Faculdade de Ciências Sociais e Humanas da Universidade Nova en cuxas aulas tiveron lugar, entre o 25 e o 30 de maio de 1998, as I Xornadas das Letras Galegas en Lisboa organizadas conxuntamente por institucións galegas (o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, a Dirección Xeral de Política Lingüística, a Consellería de Educación e Ordenación Universitaria e a Xunta de Galicia) e lusas (a Sociedade de Instrução Guilherme Cossoul, a Universidade Nova de Lisboa e o seu Centro de Estudos Galegos). Nesas datas finais de maio, mentres os festexos da Exposición Universal sumían á urbe lisboeta nun caos frenético, abordáronse alí diversos aspectos da nosa literatura desde múltiples puntos de vista, sempre en diálogo coa portuguesa e avaliando, de paso, a difícil relación entre estas dúas irmás adoito ignorantes unha da realidade da outra. Xa que logo, poñíase sempre nun lugar central o desexo común de trazarmos pontes para o futuro á vez que se deitaba asemade un pouco da nosa propia luz sobre quen descubriu nese intre voces extraordinarias, certas analoxías, estilos singulares, temas orixinais ou obras significativas como, por exemplo, dous libros da propia Luísa (Ruído e Silencio, ensaiamos) que foron obxecto dunha atenta lectura por parte de Fernando Martinho Guimarães na súa comunicación “Luisa Villalta e os descaminhos da poesia”. Neste contexto, as lúcidas palabras villaltianas puxeron o foco no que acabou por ser un tema reiterado ao longo das cinco intensas xornadas de debate: a necesidade de superarmos o estrañamento secular existente entre os nosos pobos xa que, como ela mesma afirma na súa ponencia, “[p]ara a Galiza, Portugal é un mito constante que evoca e reclama cada vez que se ocupa de definirse a si mesma”. De aí o devezo persoal por abrir novas vías de irmandade co país veciño que se demostra no gran coñecemento que ela tiña da literatura lusa así como nas súas colaboracións habituais con medios como as Edições Tema dirixidas por Alberto Augusto Miranda con quen a uniu a amizade. O derradeiro día das xornadas, tras dun jantar de convívio para todos os participantes, presentouse o volume colectivo Mulher a facer vento (Edições Tema, 1998) que, coordinado por Xoán Carlos Domínguez Alberte ademais de polo propio editor, reúne poemas de Ana Romaní, Anxos Romeo, Emma Couceiro, Luísa Villalta, Luz Pozo Garza, Olga Novo e Yolanda Castaño. O acto tivo lugar na sé da Sociedade de Instrução Guillerme Cossoul –fundada, en 1885, por 47 amadores da figura deste compositor e violonchelista decimonónico co obxectivo de promocionar á arte nas súas facetas teatral, literaria, plástica, cinematográfica ou musical– en cuxo departamento literario se integraran as Edições Tema en 1997. Por un feliz azar, naquel espazo a vibrante voz de Luísa –xunto coas de Couceiro e Castaño– vinculábase por medio da palabra poética á dunha persoa que, como ela mesma, convertera a música nun alicerce fundamental da súa vida. Esa noite no poema que aporta ao libro, “Soliloquio da serpe”, reivindicou a autora a un ser adoito identificado cun mundo simbólico de escuridade e destrución pois, afondando na súa verdadeira –e dupla– natureza, ela outórgalle voz ao “ese sibilino”, trasunto poético da serpe que aparece nun dos textos do volume póstumo As palabras ingrávidas (2020) cuxo orixinal manuscribe Villalta nas marxes do Almanaque Poético publicado pola editora lusa Assírio &amp; Alvim para o 2004. Tras dunha cópula feroz que anula o carácter bífido do corpo do réptil, fúndase a “conspiración do pensamento” que rompe co seu malditismo atávico desde, a desobediencia da norma, a asunción dunha natureza dispar e o cuestionamento do establecido. Eis a pregunta que aparece ao inicio do poema (“E se o teu non fose máis que a luz do instinto / que te impulsou a abrir a pel que herdache / e nacerte do mar / para dar forma ao asubío do vento / que traía consigo as túas voces anteriores”) respostada nos seus últimos versos que nos permiten, asemade, facer unha lectura máis autopoética do texto: “Así escrebo eu / sobre a pel seca dos corpos vacíos / detida a morte apenas na traxectoria do vóo / buscando pola transformación a luz primeira”. O “Soliloquio da serpe” sería a derradeira colaboración de Villalta coas Edições Tema que botaran a andar en 1995 cunha plaquette súa: Rota ao interior do ollo. Entendidas polo seu creador, Alberto Augusto Miranda (poeta e ensaísta que contaba xa daquela cunha longa traxectoria cultural), como unha canle de expresión aberta á poesía e ao ensaio en calquera lingua –mais especialmente volcada co portugués e co galego– facían parte dun proxecto luso-galaico moi ambicioso que tiña como obxectivo panoramizar, na súa vertente contemporánea, as dinámicas artístico-literarias de países distintos unidos pola mesma cultura. Nesta obra breve, composta por tan só cinco poemas, Luísa, partindo do “Cadrado Sator” –unha fórmula máxica aparecida en Pompeia e formada por cinco palabras (Sator, Arepo, Tenet, Opera, Rotas)–, crea un círculo indestrutible que preserve, grazas ao seu hermetismo, os segredos arcanos dunha vida sempre a debaterse entre destino e liberdade. O ser, nacido dunha “cegueira circular que se perde na espesura”, busca o seu sitio nun mundo que, paradoxalmente, se crea no intre exacto en que el abre os ollos e o mira. Esta identificación do abrocho da existencia co don da mirada –presente tamén no poema “Habitar” de En concreto (2004) cando afirma: “Nacín / Abriuse o caborco globular do meu ollo” e logo foi a vida– outórgalle á vista o poder supremo de dar entidade ao propio ser e a todo o que o rodea pois, como escribe Luísa, “eu mesma me vin mirar-me a min que me miraba / no asombroso espello que é o ollo desta terra”. Un ano despois de publicárense, os poemas que conforman Rota ao interior do ollo foron reproducidos na revista Clave Orión e, xa adoptando a forma dun caligrama, figuran no volume Botella al mar (2003) -onde se recollen as obras plásticas e poéticas doadas dun xeito solidario á plataforma Nunca Máis, coa que a autora se implicou activamente, na súa loita contra o desastre ecolóxico do Prestige- e tamén no cartapacio Flying Carpet (2003), proxecto creado por tres artistas suízas (Barbara Bandi, Susanne Glauser e Carla Neis) para conmemorar a Marcha Mundial das Mulleres que xunta a obra villaltiana coa de 165 creadoras orixinarias de 25 países. Estes xestos, entre outros moitos, demostran a constante solidariedade da poeta coas causas xustas ás que non dubidará nunca en prestar a súa voz. E, entre elas, o feminismo ocupou sempre un lugar central. Ademais das obras xa mencionadas, Villalta colabora tamén coas Edições Tema noutro libro: Tudo o que a água consigo leva (1997) ao que aporta o poema “Modulación de Orfeo” que, desde 2002, figura tamén na páxina web da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG), institución coa que estivo profundamente implicada chegando a formar parte da súa directiva. O volume –que contén asemade textos dos galegos Arturo Casas, Xosé María Álvarez Cáccamo e Xulio L. Valcárcel– concibiuse como unha homenaxe poética ao guitarrista Carlos Paredes (Coimbra, 1925-Lisboa, 2004), un dos principais divulgadores da guitarra portuguesa. Por iso Luísa, utilizando de novo a fórmula monologal que lle era tan querida, acentúa no seu poema a presenza de elementos sonoros, de signos como as batedelas dos pés, o eco dos abismos, un corazón pulsante, o xemido do can, os compases dos pasos… que guían a Orfeo na procura de Eurídice polas inhóspitas rexións do inframundo onde ela habita tras da súa morte. Subvertendo a historia orixinal que asocia a Orfeo coa lira, no texto villaltiano el expresa a súa esperanza de reunirse coa esposa a través da sutil música dun violín, instrumento no que Luísa era unha consumada mestra. Así lemos que veñen “percutidos sobre o ébano do tempo no violino: / o ritmo e a columna, o balanzo e o redemuíño / cara ao xogo da risa na Galiza liberada” que o home nunca acadará pois, pola contra, debe enfrontar a verdade cruel da ruína asumindo que ese caótico mundo de entullo é, de certo, o fogar definitivo de Eurídice. Transformado por esta revelación, el mesmo adoptará o rol de quen agarda eternamente e así o expresa nas palabras finais do poema: “A melodía, e non eu nen a dor nen a saudade / quixo volver sobre si mesma até onde estabas / serpe arrolada no murmullo contínuo deste vento / que arrasa e volve e destrúe e levanta no deserto / as súas moreas de olvido como triunfos xa vencidos // Ao fundo, ao fundo volvo eu a non perderte / e ser agora eu Eurídice outra vez para esperarte”. Aínda que a derradeira colaboración literaria de Luísa Villalta coas Edições Tema data de 1998, ela nunca deixaría de procurar dunha forma activa o diálogo entre os dous países irmáns. Crendo con firmeza que “o instinto de supervivencia da Galiza aponta cara a Portugal indefectibelmente para encontrar revalidado algo tan elemental como é o uso libre e indiscutido da propia lingua ou para ver un reflexo de si mesma con vida propia”, tal e como afirmou nas I Xornadas das Letras Galegas en Lisboa, tecía, incansable, lazos –poéticos e persoais– que os anoasen. Porque, como escribe en resposta a un texto de Tonino Guerra reproducido no almanaque onde manuscribiu os seus derradeiros versos –éditos en 2020 co título d’As palabras ingrávidas–, “[s]e é posíbel que as / órbitas / de dous astros remotos / se crucen / por que desconfiar / da felicidade?” de sabérmonos “[n]ós en cada un de nós” mais tamén unidos nese colectivo ‘nós mesmos’ que ela defendera con gran paixón no encontro lisboeta.