'Xeración Perdida 36': cine contra a desmemoria

O pasado 15 de febreiro presentouse na biblioteca pública Ánxel Casal de Santiago de Compostela o proxecto de longametraxe documental Xeración Perdida, da produtora Fílmika Galaika. Trátase dunha iniciativa audiovisual que recupera a memoria das corporacións municipais da circunscrición da Coruña durante a II República española, e daqueles alcaldes e concelleiros que foron represaliados após o golpe de Estado e durante os primeiros anos da represión do réxime franquista. A longametraxe, tal e como explican o seu director, Xosé Antón Moure, e o produtor executivo e administrador de Fílmika Galaika, baséase no proxecto de 2017 Xeración Perdida. Representatividade institucional republicana e represión na provincia da Coruña, realizado polo grupo Hispona da Universidade de Santiago de Compostela (USC), baixo a coordinación do historiador e docente Emilio Grandío. O propio historiador explica que o proxecto, impulsado pola Deputación da Coruña (está dispoñíbel para todas as persoas interesadas na súa páxina web), tiña por obxectivo "honrar as corporacións republicanas, os alcaldes e a deputación daquela época". Porén, sinala que naquela idea inicial de honrar os alcaldes abrangueu tamén os concelleiros e outras persoas que formaron parte desas corporacións municipais. O grupo Hispona centra unha das súas liñas de traballo en estudar se o réxime que se instaurou no Estado español durante a II República correspondía cos estándares dunha democracia, algo que Grandío asegura. "Tratábase dunha democracia perfectamente homologábel a outros réximes da época, que durou moi pouco tempo, apenas cinco anos con tres eleccións xerais polo medio", engade. No marco da investigación, achouse que 334 representantes municipais foron represaliados: 88 concelleiros foron asasinados polos franquistas só na circunscrición da Coruña; outros 78 foron encarcerados; 34 tiveron que fuxir ao exilio; 12 estiveron fuxidos no interior da Galiza; a 86 impuxéronselles sancións; e 36 foron procesados, dos que 30 foron sentenciados a morte. Grandío subliña que esas persoas sufriron a represión precisamente por ser elixidas no marco da democracia. "A sublevación militar de xullo de 1936 foi contra a democracia, non contra os 'roxos' nin os comunistas. A auténtica realidade é que querían romper coas estruturas democráticas da II República", detalla o historiador. Primeiro no período da Guerra Civil española (1936-1939), co apoio exterior do fascismo alemán e italiano, e posteriormente durante o réxime franquista (1939-1975), coa conivencia da comunidade internacional, os sublevados perseguiron durante máis de corenta anos "os espazos de diálogo e debate, de construción do futuro". Dar nomes e caras para salvagardar a memoria Emilio Grandío explica que o grupo Hispona "quería saber quen compuña as corporacións democráticas, antes do intento de golpe de Estado", mais recoñece que "foi un camiño complicado", porque aínda que nalgúns casos xa contaban con traballos anteriores, "na maioría tivemos que ir a cada un dos arquivos municipais para reconstruír a historia da corporación local. Podíamos ter algunhas táboas e gráficos, pero non sabíamos os nomes, que realmente era o que nos interesaba". Porén, o traballo do equipo de investigación coordinado polo docente e investigador non só pretendía dar nome a eses datos, senón tamén pór cara a esa represión dentro das corporacións municipais, algo para o que "houbo que facer un labor de procura inxente". Nalgúns casos tiveron que ir casa por casa dos familiares destes representantes democráticos para conseguir material fotográfico válido. Neste punto, Grandío apunta que o proceso de investigación no marco da memoria histórica "cada vez é máis complicado, e seguimos a non coñecer moito. Non só pola perda de fontes directas, senón pola deterioración das fontes documentais públicas co paso do tempo". No en tanto, subliña que neste caso puido recuperarse "a práctica totalidade" dos nomes e información que se buscaban. Sinala tamén que o proxecto non dependeu só das institucións e da USC, senón que a sociedade civil e as persoas particulares xogaron un papel moi importante. "Como galego, éncheme de orgullo que sexamos pioneiros en moitos aspectos da memoria histórica", recoñece. O feito de achegar imaxes dos representante municipais que sufriron o xugo da represión franquista foi un dos alicerces que impulsou a Xosé Antón Moure a ver no proxecto do grupo Hispona unha oportunidade para construír algo máis. "Xa de por si, o título Xeración Perdida 36 é un título moi bo, chamoume moitísimo a atención. Logo, causoume moita impresión que o estudo do equipo de Emilio Grandío sobre a represión en cargos democráticos da República proporcionaba un elemento moi novidoso, que eran as fotos das vítimas", afirma Moure. O director explica que, ademais do relato histórico, o traballo achega "os datos pormenorizados da represión: quen foi xulgado, torturado, encarcerado, asasinado, condenado a morte... son uns datos terríbeis, que cobran unha maior dimensión cando lles pos cara a esas táboas". Tres protagonistas, centos de historias Xosé Antón Moure sinala que, pese ao atractivo do traballo de investigación do grupo Hispona, na primeira reunión entre el e Emilio Grandío xurdiu a pregunta de se xa estaba todo contado sobre o golpe de Estado e da represión que seguiu. Emilio Grandío deu a resposta: "Claro que queda por contar, para comezar, a historia de todos os mortos que seguen nas cunetas". Algo que comparte Roi Carballido, que engade "é unha parte da historia e da memoria que non se coñece demasiado na Galiza". Para Moure, o rexeitamento a contar a historia arredor do que pasou na Galiza desde o momento do alzamento militar de 1936 "ten unha derivada moi perigosa, xa que ese rexeitamento xera un descoñecemento, que nos leva, por exemplo, a cualificar de Guerra Civil a sublevación do 16 e 17 de xullo de 1936, cando realmente foi un intento de golpe de Estado; ou chamar posguerra a unha época de fonda represión brutal dos dereitos dos máis desfavorecidos". O director teno claro: as palabras son importantes, "porque hai unha parte da sociedade que asimila a Guerra Civil española dun xeito que non é correcto, e iso pode crear tolerancia a certos discursos nostálxicos que deberían estar denunciados". En canto ao proceso de creación do documental, o produtor executivo de Fílmika Galaika explica que agora mesmo están inmersos no proceso de desenvolvemento. "Estamos a rematar a parte do guión, do que se están a ocupar Emilio e mais Moure, e tamén estamos a buscar financiamento para o documental", detalla Carballido, quen explica que, ademais do financiamento da Deputación da Coruña, xa contan coa colaboración de Concellos como Santiago de Compostela, Teo, Ferrol, Fene, Ares, Ames, Boiro, As Pontes ou Betanzos. Agardan poder comezar a gravar a comezos de abril, aínda que recoñece que todo depende das xestións administrativas para conseguir os espazos de gravación. Emilio Grandío conclúe que a evolución da nosa sociedade a partir do coidado e recoñecemento da memoria histórica pasa por "non basarnos no que ocorre no presente, senón por centrarnos no futuro arranxando o pasado" En canto ao guión, Xosé Antón Moure expón que tiveron que "enfrontar a narrativa, como contar a historia de tantas persoas que aparecen na investigación". Decidiron centrarse en tres casos que fosen representativos e que tivesen diferente procedencia, estrato social e ideoloxía política. En primeiro lugar, escolleron a Brígida Muñiz, representante labrega de Boiro, "unha muller das que levantaba unha comarca coa súa forza", como a define Moure, de ideoloxía socialista. En segundo lugar, Ánxel Casal, editor, membro do Partido Galeguista e alcalde de Santiago de Compostela no momento da súa execución. Por último, elixiron Alfredo Suárez Ferrín, último alcalde republicano da Coruña, representante da burguesía galega na altura. "Imos destacar máis casos, pero centrarnos nestas tres persoas foi o xeito de personalizalo e de sentilo, para que non sexan máis que números". Roi Carballido destaca o traballo do grupo Hispona, recollido nun libro, como unha ferramenta fundamental para poder documentar e facilitar o proceso de rodaxe. "Hai unha parte que é sinxela para nós, que é todo o que ten que ver coa documentación dos feitos, porque xa partimos do traballo do grupo Hispona", engade o produtor executivo de Fílmika Galaika. Subliña que o libro "é como unha especie de glosario" no que está recollida a información fundamental da represión que sufriron os representantes democráticos locais. "Para nós iso é unha fonte para saber que persoas eran importantes na política municipal galega, e a partir de aí sabemos por onde comezar a tirar do fío e onde buscar máis información", recoñece Carballido. Recuperación da memoria histórica: "alerxia" e "incomodidade" Tanto Roi Carballido como Xosé Antón Moure cren que segue a existir un déficit no que se refire ao pulo pola recuperación da memoria histórica por parte das administracións públicas. Carballido defende que isto ocorre especialmente na Galiza, "onde é máis difícil que a xente se interese". Os dous afirman que existen certas posicións ideolóxicas e partidos políticos nos que semella que existe unha certa alerxia. "Como é problemático, non me vou meter nisto", sinala o produtor. En canto a Moure, é máis contundente e asegura que "non hai que obviar que existen opcións políticas que se senten extremadamente incómodas ao falar do golpe de Estado, da Guerra Civil española e da posterior represión, deben explicar por que. Os que non senten incomodidade é porque non teñen nada que ocultar". Por outra parte, critican que non se estea a facer un labor de difusión deste tipo de proxectos que pretenden pór algo do luz enriba dos episodios máis escuros da nosa historia recente. "Ao mellor si que podes levalos a cabo, pero non chegan á xente polo desinterese das institucións", lamenta Roi Carballido, quen insta a que "non se fagan as cousas por facer, polo feito de que haxa que cumprir cunhas cotas mínimas para despois esquecerse". Asemade, o propio Carballido afirma que aínda existen moitas feridas da represión sen fechar, mesmo no seo das propias familias dos represaliados. Recoñece que "sempre é complicado falar disto: conversas coas familias de moitas persoas que sufriron a represión, que foron detidos, exiliados ou en moitos casos axustizados, e dáste conta de que non falaron diso entre eles". O produtor detalla que "é algo que está escondido, que durante corenta anos non o puideron falar por mor da ditadura, e despois quedou soterrado" baixo unha falsa cicatriz. Neste sentido, Emilio Grandío ten claro que "apoiar estes proxectos e falar deles é moi importante para o noso futuro como sociedade. É evidente que o apoio podería ser maior". Para o historiador, queda aínda moito camiño por andar, e reflexiona sobre o feito de que ese camiño "non debería ser obxecto dun debate político, senón que debería formar parte da cimentación dos valores democráticos". A investigación sobre a memoria histórica, a súa posta en valor e a súa difusión para asegurar e garantir a salvagarda dese pasado colectivo común que nos define como pobo e como nación deberían formar parte activa das políticas públicas e, na opinión do docente e historiador da Universidade de Santiago de Compostela "esas políticas públicas que rexen a memoria histórica deberían ser constantes e permanentes". Porén, non cre que sexa necesario un pacto entre as principais formacións políticas do noso país nin do Estado español, senón que "só debemos ser conscientes de que todos formamos parte desta sociedade democrática, e por tanto, do noso pasado en común". Emilio Grandío conclúe que a evolución e desenvolvemento da nosa sociedade a partir do coidado e recoñecemento da memoria histórica pasa por "non basarnos no que ocorre no presente, senón por centrarnos no futuro arranxando o pasado".