Da torre de marfil á conta de resultados

A intelixencia artificial (IA) evolucionou de forma espectacular nas últimas décadas, partindo dun importante desenvolvemento teórico e de abordar problemas complexos pero de escasa utilidade no curto prazo a ser omnipresente nas nosas vidas. Este proceso supuxo tamén un cambio en quen lidera a IA. Non me refiro a que países o fan, nin sequera a que empresas en concreto, senón ao feito de que a vangarda da investigación en intelixencia artificial deixou a torre de marfil, como se chama despectivamente ás veces á universidade para reflectir o seu suposto entronizamento, instalándose na empresa. Orixe académica Non foi así ao principio, claro. Cando en 1956 o mundo comezou a saber da existencia deste novo e exotérico ámbito científico-tecnolóxico, o escaso interese por simular intelixencia nas computadoras era algo circunscrito á academia. A partir de aí e durante décadas a investigación en IA desenvolveuse sobre todo nas universidades, aínda que os gobernos e as empresas sempre tiveron un ollo posto nun campo que prometía máis que cumpría. Xa en 1958 un artigo do New York Times falaba de que a armada estadounidense estaba a desenvolver un "embrión de computadora electrónica que sería capaz de camiñar, falar, ver, escribir, reproducirse a si mesma e ser consciente da súa existencia". Na década dos 80 e 90 houbo certo interese por parte dalgunhas empresas nos denominados sistemas expertos, capaces de resolver problemas de decisión en dominios especializados do saber imitando expertos humanos. Tamén algúns dos logros máis destacados durante o pasado século desenvolvéronse por empresas, como IBM, cun papel destacado. De feito, foi nos laboratorios desta compañía onde Arthur Samuel, un dos pioneiros da IA, desenvolveu o primeiro programa informático para o xogo de damas a mediados do s. XX, que chegou a ter un nivel digno no xogo e alcanzou unha importante repercusión nos medios da época. Pero moito máis eco tivo a derrota de Kaspárov fronte a Deep Blue en 1997, chegando a ser un evento de repercusión mundial e o comezo da hexemonía esmagadora das máquinas no xadrez. En todo caso, aínda entón a gran maioría do progreso no campo da IA xurdía da academia. Compañías grandes e do sector tecnolóxico fixeron moito máis que investir na investigación en IA: fixéronse con ela Todo comezou a cambiar neste século, cando as empresas se fixeron conscientes de que a IA comezaba a dar resultados que poderían ser utilizados polas empresas para facelas máis competitivas e innovar en produtos e servizos. O investimento en investigación, desenvolvemento e innovación comezou a crecer de modo espectacular, sobre todo o investimento privado. O resultado estamos a velo e vivilo. Pero as compañías, sobre todo as máis grandes e do sector tecnolóxico, fixeron moito máis que investir na investigación en IA: fixéronse con ela. Onde non chega a empresa Estas empresas non só contan co desexo de que sexa así, senón que teñen os recursos para iso. Son as que teñen os datos, indispensables para adestrar os sistemas de IA. As empresas con acceso a grandes cantidades de datos de consumo, como Google, Meta ou Amazon, teñen un filón que aproveitan para o desenvolvemento dunha infinidade de aplicacións e servizos moi rendibles. Son tamén as empresas as que dispoñen dos recursos humanos imprescindibles para realizar a investigación de vangarda e levar os seus resultados á práctica, algo que esixe de moito traballo humano e altamente cualificado. Sirva un dato para evidencialo, recollido no último informe AI Index Report, da Universidade de Stanford: en 2011 40,9% dos novos doutores en IA colocáronse na industria e 41,6% na academia. Unha década máis tarde, en 2022, as cifras foron 70,7% e 20%, respectivamente. É máis, en centros de investigación como o Citius, cústanos cada vez máis atopar persoas dispostas a facer unha tese doutoral, xa que os soldos das empresas, mesmo en España, son moi superiores aos contratos que pode ofrecerlles a universidade. Non cabe dúbida de que sen o concurso das empresas non teriamos o fulgurante desenvolvemento que hoxe temos da IA. Pero non pode quedar en mans privadas algo que impacta de modo crecente na educación, na saúde, no traballo, na política… e que pode supoñer incluso unha ameaza aos nosos dereitos máis elementais. Por iso os poderes públicos teñen que recuperar o espazo que foron cedendo. Non é só cuestión de lexislar e facelo ben; é tamén fundamental decidir por onde ten que discorrer a IA o día de mañá, e para iso hai que estar á cabeza da investigación. Non garantiremos unha IA confiable só con leis, necesitaremos tamén que se investigue en facer que a IA sexa segura, explicable, trazable, transparente, sen nesgos… e iso dificilmente será unha prioridade para as empresas. Haberá quen pense que o fin da universidade non é outro que formar profesionais para as empresas, pero ese nivel de reducionismo neoliberal non só non é socialmente responsable, senón que a longo prazo resulta economicamente irresponsable. De onde cren que saíu a ciencia e os avances tecnolóxicos que hoxe sustentan a puxante industria e a economía ao redor da IA? Onde cren que se formaron as elites en investigación e liderado empresarial que hoxe deciden o camiño da IA? Se a universidade queda descabezada e sen recursos para seguir liderando a IA máis aló das contas de resultados, non haberá quen forme ás novas xeracións nin quen investigue nunha IA confiable, centrada no ben das persoas e nun ben para todas as persoas, non só para aquelas que presentan anualmente esas contas de resultados.