A guerrilla en feminino

A recente aparición do libro colectivo Ciudad de la Selva. Historia e arqueoloxía da guerrilla nos montes de Casaio (Positivas 2024), coordinado por Carlos Tejerizo e Alejandro Rodríguez, marca un fito na nosa historiografía da resistencia armada antifranquista con enfoque de xénero. Esta visión atravesa toda a publicación, porén é especialmente visible no capítulo 5 "Mulleres: a materialidade, a memoria e os documentos de Ciudad de la Selva dende a perspectiva de xénero" de Celtia Rodríguez, Laura Martínez e Olalla Álvarez. Desde decembro de 1936 ata xullo de 1946 existiu un lugar moi especial entre os montes de Casaio, Pena Trevinca e a Serra do Eixo, no que foron levantados unha trintena de chozos, de sólida construción, que deron acubillo a máis de medio cento de persoas (entre elas unha ducia de mulleres) fuxidas e resistentes ao franquismo ao longo deses anos. Foi a Ciudad de la Selva, cuxa creación e persistencia foi paralela ao devalar da Federación de Guerrillas de León-Galicia. O estudo da materialidade dos restos arqueolóxicos, as entrevistas e a pescuda documental deu lugar a unha investigación interdisciplinaria que durou sete anos, a través da cal albiscamos as relacións de homes e mulleres e os seu roles nese contexto, ademais de "desmitificar a imaxe da guerrilleira, asociada sempre a unha muller empoderada que empuñaba armas como calquera home, é que non é máis que a imaxe dunha muller masculinizada", como din as autoras. A incorporación da muller á guerrilla foi dificultosa, xa que algúns pensaban que sería un motivo de distracción para os guerrilleiros. Non esquezamos que naquela altura, aínda que coa II República o papel das mulleres mudara moito, o sistema patriarcal defendido polo franquismo e o nacional-catolicismo imperante devolvera ás mulleres ao espazo doméstico. As silenciadas Nese contexto, a historia das mulleres no monte non está exenta das desigualdades de xénero e, mesmo, de abusos, que os propios estatutos da guerrilla castigaban. Foron poucas as que manexaban armas (segundo Consuelo Rodríguez, 'Chelo de Soulecín', só Asunción Macías e ela tiñan pistola), pero non por iso foi menor o labor que desempeñaron no seo da guerrilla polo seu coñecemento indispensable para o sostemento e os coidados: tratar os alimentos, arranxar a roupa, tecer, coñecer a medicina popular... todas elas tarefas de vital importancia para a supervivencia no monte. Neste eido, son referencia obrigada os libros de Aurora Marco Mulleres na guerrilla antifranquista galega (2011) e As mulleres do monte (2016) de Jose Antonio Gurriarán. Non debemos esquecer as grandes silenciadas: mulleres que non aparecen na documenta-ción, pero formaron parte das silandeiras redes de apoio. É difícil establecer a diferenza entre o papel realizado polas guerrilleiras e as enlaces, debido á mitificación das primeiras como membros dun grupo maioritariamente masculino e, por conseguinte, máis valorado. Porén, non debemos esquecer as grandes silenciadas desta historia: esas mulleres que non aparecen na documentación, pero formaron parte das silandeiras redes de apoio e pagaron por iso. Velaí os casos de detencións preventivas ou gobernativas sen límite de tempo, o desterro dos seus domicilios e mesmo as torturas, violacións e malos tratos constantes. Aínda así, ata comezos dos anos 50 só na provincia de Ourense as autoras teñen documentado 114 mulleres encarceradas e procesadas polo seu apoio aos grupos guerrilleiros. Que a resistencia armada ao fascismo en Galicia fora das máis delongadas de toda Europa (de 1936 a 1954) explícase por varias razóns; unha delas foi o seu vínculo coas comunidades locais coas que se relacionaron e se nutriron. E isto aconteceu na Ciudad de la Selva onde durante máis dunha década a poboación de Casaio, Ricosende e Soutadoiro conviviu coa xente asentada no monte, por relacións familiares, de amizade, de veciñanza, ou, mesmo, ideolóxicas. Este nexo foi simbolizado polas enlaces ou colaboradoras, esenciais para a supervivencia da guerrilla entendida esta como foco de resistencia. Daquela, as mulleres serán peza chave nas súas redes de apoio, sustentadas no que a historiadora estadounidense Temma Kaplan denominou conciencia femenina, que albiscamos no rural cando elas alentan a colaboración comunitaria e a transmisión de saberes na aldea. Serán as profesoras Mercedes Yusta, en Aragón, e Ana Cabana no caso galego, as que consideren a guerrilla del llano das mulleres como unha forma máis de confrontación civil contra a Ditadura. Porque, sen a guerrilla do chan en feminino, a resistencia armada non tería sido posible. Benvida, pois, esta notable publicación.