Juan López Bedoya, doutor en Xeografía: "Estase a facer negocio cos desastres nas infraestruturas costeiras"

—Que entendemos por duna?
Un sistema dunar está composto por distintos tipos de dunas, e podémolo definir como un conxunto de xeoformas, areosas, costeiras, que pertencen xa ao dominio continental; é dicir, á terra, que se moven coa acción eólica, dos sedimentos aéreos que hai na costa. Esas dunas, posteriormente, poden ser estabilizadas pola vexetación, seguir parcialmente activas ou completamente activas, se non están cubertas por el.

—Que nos aportan?
As dunas aportan moitísimas cousas que son de grande interese para a sociedade. En primeiro lugar, son un ecosistema dun gran valor, sobre todo un gran valor para as latitudes nas que estamos, onde non dominan os dominios áridos ou semiáridos, que son os que definen a zona dunar. Aparecen seres vivos, tanto plantas como animais que son raros, que teñen una escasa distribución nas nosas latitudes. Entón, teñen unha importancia ecolóxica por esa razón.

Tamén teñen grande importancia no que se refire a información paleoambiental, é dicir, aquela que nos fala de como foron os climas no pasado e como foi evolucionando a relación entre a terra e o mar ao longo dos últimos miles de anos. Teñen esa información tamén de interese científico, e logo está a de protección das costas ante a suba do nivel del mar e ante os temporais invernais. As dunas son o mellor soporte para protexernos desa erosión que nos está afectando en moitos lugares da costa.

—Comenta vostede que poden servir para coñecer o clima de hai miles de anos.
Si, é dicir, non houbo só dunas no último período interglaciar, posteriormente a que se retiraran os xeos da última fase glaciar, senón que tamén existiron anteriormente. Temos dunas fósiles en Galiza que nos din como era o clima e como era relación entre o continente e o océano hai, por exemplo, 115.000 anos. Na actualidade pódennos dar datos de como evolucionou ese clima e esas relacións, tanto na anterior época interglaciar como na actual, e permítenos coñecer un pouco como vai ser o futuro.

—É dicir, que son de grande axuda á hora do cambio climático, non si?
Si, exactamente, tanto pola súa posición como polo transporte. Porque hai que pensar que as dunas que temos agora na costa, como formas, nesa localización, poden ter varios centros de anos, pero a súa orixe está moi atrás. Esas dunas foron correndo dende partes que agora están somerxidas, foron sendo transportadas polo ascenso do nivel do mar dos últimos 10.000 ou 11.000 anos, por exemplo, á parte central das rías galegas, cara ao lugar onde están confinadas na actualidade, é dicir, neses entrantes costeiros que agora son a liña de costa actual, pero que anteriormente estivo máis cara ao mar.

—Fala das dunas fosilizadas, como ocorre isto?
É un termo que se confunde coas dunas fixadas, que son as que están inmobilizadas, por chamarlle dalgunha maneira. Inmobilizadas pola vexetación. É dicir, que xa non son formas activas; son activas, pero residualmente. Pero non son formas que se están movendo ao longo da costa grazas aos ventos. Porén, as dunas fósiles son aquelas que se deron, por exemplo, hai 115.000 anos. Hai movemento tempo atrás, xa non constitúen exactamente un sedimento móbil, un sedimento disgregado, se non que son xa como especies litolóxicas, como se fosen rochas areniscas.

Son depósitos do pasado, que poden aparecer agora porque está de novo sendo erosionada a liña costeira do mar. As antigas dunas, de hai 115.000 anos, fosilizáronse, sufriron unhas transformacións as areas de tipo químico e físico, cementáronse e agora aparecen como depósitos. Iso son as dunas fósiles, dunas que pertencen ao pasado. A outra época semellante á actual, pero a outra época histórica.

—Cal é a duna máis antiga da Galiza?
Iso é complicado, porque digamos que a orixe das dunas e esa evolución está sendo estudada na actualidade. Comezouse nos anos 80 na Galiza con algúns estudos iniciais. Pero é complicado dicilo porque non hai moitas datacións de moitas dunas, distintas, non? Hai dunas que poden ter 800 ou 1.000 anos, e hai dunas que poden ter 4.000 o 5.000 anos. Hai dunas máis antigas que xa perderon evidentemente a vexetación, pero conteñen dentro restos desa materia vexetal que no seu día estaba viva e facía que fosen dunas estabilizadas.

Hai dunas que poden ter até 115.000 anos, que recoñezamos. Pode habelas máis antigas; porén, non apareceron. Pero hai algúns depósitos costeiros nos cales se reflicte a existencia de areas procedentes de dunas desa idade. Pero non son as dunas que recoñecemos habitualmente. Vémolas como depósitos, como poden ser os depósitos pluviais que hai na parte traseira das praias, por exemplo, que son de orixe fría. Estes son de épocas interglaciares anteriores. Teñen entre centos e miles de anos.

—Cal sería o proceso de formación dunha duna?
Para que se forme unha duna, en primeiro lugar, temos que ter areas libres. Libres de vexetación, libres de estar cubertas por outros elementos, na zona intermareal. Eses grans de area comezan a desprazarse cara ao interior e deixan de estar afectados pola auga do mar. Unha vez que encontran eses sedimentos en desprazamento eólico e atopan un elemento que posibilita o seu enclave, empeza a formarse unha duna.

Empeza a formarse grazas á parte de onde está o abeiro dos ventos fortes, a sotavento. Se encontramos, por exemplo, un gran penedo, detrás dese penedo pode irse formando por perder forza o vento detrás e, polo tanto, a capacidade de levar en transporte aéreo os grans de área perde forza e empeza a formarse unha cola de area que despois pode evolucionar en duna e pode mobilizarse, desprazarse, até que a vexetación a faga máis estábel. Digamos que é necesario que haxa un obstáculo para ese transporte, para ese movemento de area, para que comece a formarse unha duna.

—As dunas son un ecosistema difícil de desaparecer?
Todo elemento xeomorfolóxico pode desaparecer por cuestións naturais ou antrópicas. Por cuestións antrópicas, porque se constrúe enriba deses elementos naturais. Polo tanto, deixan de ser dunas para converterse en depósitos areosos. É como se fose un cemiterio de areas debaixo dunha cidade. Isto ocorre en moitos lugares de Europa, na costa de Holanda e noutros lugares.

Esas dunas poden desaparecer, pero non é sinxelo que desaparezan os depósitos areosos da costa se non é pola transformación do ser humano. Desde o punto de vista natural, o cambio climático e o ascenso do nivel do mar o que provocan é un transporte cara ao interior, do mesmo modo que leva acontecendo os últimos miles de anos. Pensa que o nivel do mar estaba a quilómetros, ás veces, da costa actual. Entón, eses sedimentos areosos dan lugar a dunas que se moven cara ao interior. Agora estamos nunha fase máis, na que os depósitos areosos teñen que transportarse ou ir até zonas máis interiores.

En principio, non debería haber ningún problema. As dunas móvense, pero non teñen por que desaparecer. O problema vén cando non poden seguir progresando cara ao interior polas construcións humanas, paseos marítimos, cidades, edificios e outro tipo de elementos antrópicos. De feito, a erosión humana tamén pode provocar unha nova extensión das dunas. É dicir, pode haber extensións de dunas que estaban fixas pola vexetación, e a erosión humana o que provoca é que a vexetación desas areas desapareza e esas areas volvan entrar en mobilización para formar novas dunas. Non é algo desexábel, porque é a intervención do ser humano, pero poden chegar a formarse novas dunas grazas á acción das persoas.

—En termos xerais, cal é para vostede o estado de conservación das dunas galegas?
O estado de conservación das dunas galegas é moi variábel. Hai lugares, por exemplo, onde están moi ben conservadas. E esa conservación, tendo en conta a situación actual, vai cara á estabilización das mesmas, é dicir, que as dunas móbiles tornen en dunas máis estabilizadas pola vexetación e finalmente en dunas fixas.

—É óptimo que unha duna móbil pase a ser unha fixa?
É propio da evolución natural, pero nunha fase de estabilización do medio. Non obstante, podería producirse, como na actualidade, unha aceleración da suba do nivel do mar que provoque unha erosión dos cordóns dunares, unha reactivación dos mesmos por transporte eólico. Que grazas á acción do vento cara ao interior se reactiven as dunas e posteriormente, nunha época na que os temporais mariños ou na que o mar se estabiliza un pouco máis, no seu ascenso, volvan estabilizarse mediante a colonización vexetal.

Son como ciclos. Ciclos que están a suceder de forma natural, por exemplo en tempos máis fríos, como no período xermánico, na pequena idade do xeo medieval. Imaxina que as temperaturas cambian a frecuencia dos temporais e o clima en determinadas épocas históricas, as dunas van responder dunha determinada maneira, sempre e cando o ser humano non inflúa nelas. E haberá tempos de expansión e de retroceso, tempos de maior erosión e traslado e tempos de maior estabilización e consolidación en lugares concretos. E iso sería natural. O problema vén cando o ser humano inflúe e non permite esa mobilidade, esa flexibilidade, no avance e na estabilización das dunas.

—Daquela, o maior riso para as dunas sería a acción antrópica?
Si. A degradación das dunas pode vir non só do que expliquei, senón da desaparición das praias, que é máis fácil que sufran graves deterioros a nivel intermareal. As dunas están alimentadas por sedimentos fluviais que saen dos ríos, que poden estar 'secuestrados' por encoros. Eses sedimentos que caen por desprendementos e na erosión costeira alimentan moitas das praias. Se nós o que facemos son muros diante deses cantís que están en evolución, o que estamos é privando a praia de 'alimentarse' desa area. Entón, se as praias deixan de ter ese alimento, ese alimento areoso, non poderán nutrir as dunas, que comezarán a perder parte do seu continuo, do seu volume, pola erosión costeira.

—Dentro do factor antrópico, cal sería a actividade ou infraestrutura que máis prexudica a conservación?
Pois, por exemplo, o que falabamos dos encoros, o 'secuestro' de sedimentos dos ríos, ou o desvío de determinados cauces. É dicir, moitas veces desvíase un cauce fluvial por motivos de interese para que non haxa crecementos nas zonas costeiras, e que dá lugar a que todos aqueles sedimentos que foron transportados pola deriva litoral non cheguen ao lugar no que estaban, ao que deberían ir, e se formen novas trampas sedimentarias que evitan que as praias e dunas existentes sigan recibindo aporte areoso. O problema tamén é a fosilización de dunas e de praias polos paseos marítimos, moi problemáticos.

Outra cuestión problemática son todos aqueles muros que se constrúen na parte traseira das praias para evitar a erosión costeira, pois o que fan é acelerar ou aumentar o efecto enerxético das ondas de retorno. É dicir, as ondas poden ir construíndo porque van traendo zonas, pero se chegan a unha zona, poñamos por caso, dunar, a forza enerxética vaise ir perdendo. A enerxía da onda, e o retroceso, vai ser máis suave, pola rugosidade e polo leito sedimentario, que é capaz de absorber esa enerxía. Se poñemos muros na parte traseira das praias, o que vai facer a ola é rebotar e descender con maior enerxía. E, polo tanto, estar en constante erosión. Como non ten esas dunas traseiras porque están fosilizadas para alimentar esa praia, imos entrar nun retroceso definitivo e nunha separación entre as dunas e a propia praia.

—Cre que a construción de infraestruturas nas zonas de dunas pode deberse á falta de coñecemento?
Xa hai os coñecementos suficientes desde hai décadas como para saber e coñecer que todos estes cambios por medio de infraestruturas ou de edificacións provocan un grave deterioro da costa. A intencionalidade non é a de acabar coas praias e as dunas; de feito, necesitamos para o verán telas, e hai moita preocupación, pero si que hai unha falta de conciencia e un enfoque a curto prazo. É dicir, se podo facer aquí 20 casas, os que veñan dentro de 50 anos xa farán o que teñan que facer, pero é un tema lucrativo, non só dos políticos, é un tema lucrativo para o sistema económico, das inmobiliarias, construtoras... que queren vivir, precisamente, da obra pública.

Pero as obras públicas ás veces están mal orientadas á protección da costa. Fanse, mesmo, moitos traballos na costa para a estabilización, que son contraproducentes e acaban provocando unha especie de vertixe, de aproveitamento do que se fixo mal. É dicir, hai empresas que viven de "vou facer isto porque dentro de cinco ou dez anos vai haber que amañalo, eu xa sei que se poño unha pasarela aquí o mar vaina levar, pero a min vanme pagar por restaurala e por seguir manténdoa", entón iso é unha especie de negocio, vivir do desastre. Sen a intención de que morra ninguén, por suposto.

—Falando do interese pola conservación das praias, nos últimos anos fanse numerosos proxectos en praias que consisten en botarlles area para a súa supervivencia. Esta iniciativa é efectiva?
A nivel xeral, a teoría non falla. É dicir, podes resolver o problema da desaparición das areas botando máis area. O problema é que se o sistema segue desestabilizado, a erosión seguirá producíndose. Podes estar botando area e máis area, que o mar o que vai facer é seguir actuando de maneira erosiva. Moitas veces é difícil loitar contra a orixe do problema, que é que ao sistema costeiro non están chegando a suficientes areas dos ríos, ou actuando en contra da construción dun porto exterior, un porto externo, un porto interno, cun espigón que é excesivamente longo e que fai cambiar as correntes costeiras e provoca unha erosión constante. Non se pode actuar contra estas grandes infraestruturas porque valeron moitos cartos e non se pensou nas consecuencias que podían ter a nivel erosivo na costa, así que hai que facer un programa de mínimos. Dicir, mira, hai que seguir metendo aquí area porque non temos outra solución. As outras solucións son moito máis custosas.

Un dos grandes problemas que ten este tipo de restauración é non realizar estudos específicos para determinados lugares, é dicir, aplicar normas xerais, porque ás veces nin sequera se achega á composición das zonas, nin se achega ao tamaño das areas, que é moi importante, porque o tamaño das areas está en consonancia coa enerxía das ondas que chegan alí. É dicir, a enerxía das ondas é moi importante no control sedimentario costeiro. Entón, canta máis enerxía, os sedimentos costeiros son máis grandes. Pásase de areas a gravas, de gravas a cantos, en función da enerxía habitual da oleaxe que chega a un determinado lugar. Entón, se poñemos sedimentos moi finos nunha praia que agora mesmo está sendo atacada, cun certo nivel de enerxía das ondas, o que vai pasar é que, en pouco tempo, todos eses camións de area que metemos desaparezan novamente. O réxime de ondas non se vai modificar, o que é moi transcendental. Entón, vai estar en constante erosión. Ese é un dos grandes problemas, é dicir, non podemos atacar con métodos uniformes toda a restauración de todas esas praias. Hai que ver onde está o problema erosivo e como podemos modificar ese sistema de correntes, ou como atenuar esas oleaxes para que non leven a area.

—Falando agora dun caso máis concreto, o das dunas de Corrubedo, que son as máis coñecidas, que fai tan especial o seu ecosistema?
A parte da extensión, esa duna móbil. Cunha altura aproximadamente de 20 ou 25 metros, con varios centos de metros de lonxitude, e a largura. Esa duna móvese coma unha especie de verme. Hai unha duna central que ten movementos sinusoidais, e tamén ten dunas laterais a esa transversal que se está movendo, dando idea un pouco de que unha duna se move grazas a varios tipos de vento e que pode acomodarse aos ventos invernais e estivais.

Unha duna non recibe só un tipo de evento, e dentro da morfoloxía da duna de Corrubedo poden verse accións de diferentes direccións de vento: as invernais, estivais, temporais mariños... Por é tan especial, porque ten unha duna móbil que non existe no resto da Galiza. E menos desas dimensións. Hai dunas, moito máis pequenas, con algunhas praias, que se ven pero que non son tan espectaculares.

—Este movemento sería natural, non?
Si, sería un movemento natural, mais pode chegar a ter parcialmente un movemento artificial pola acción antrópica. Por exemplo, pola construción dunha pasarela.

—Como afectou á duna a pasarela que se construíu en Corrubedo?
Os corpos sedimentarios son moi flexíbeis, móvense en función da enerxía que teñen que recibir, adáptanse e harmonízanse coas condicións ambientais. Ao colocarlle algo artificial que non é móbil, o que vai provocar é que a duna colla un patrón distinto. É o que sucedeu con esa pasarela e que xerou un canal de defracción, isto é, unha erosión a partir da cal os ventos comezan a traballar maiormente aí e empezan a facer unha canle erosiva, que vai modificar o movemento da duna e que vai provocar unha serie de erosións e rebaixas que non son naturais.

—Outro problema de Corrubedo, segundo diferentes estudos, era a masificación de turistas.
Claro, porque por aquela pasarela pasaba moitísima xente, pero a xente non ten por que respectar o pasar simplemente pola pasarela. Ves unha duna cun desfruta, coma se estiveses nun deserto, entón móveste desde esa pasarela e empeza a provocar erosións, a xente se tiraba polo lado de sotavento porque era máis inclinado, e entón iso provocou unha serie de erosións indirectas. Non soamente a pasarela se non tamén a xente que tiña que pasar pola pasarela. Pero, bueno, o historial erosivo de Corrubedo por parte do ser humano, é moito máis extenso, hai fotografías que amosan como para obras públicas se quitaban camións e camións de area desa zona de Corrubedo, da zona de sotavento, colocaban os camións e os enchían de area e saían pois bañeiras destas de 20 toneladas con area. Entón imaxínate o que podería ser ese lugar se non se extrouxera tanta cantidade de sedimentos nos anos 70s e 80s. E hai outro elemento moi importante en Corrubedo, que a xente non ten en conta, pero que realmente existiu, e foi a estabilización das dunas.

Ao longo de toda Europa, a Europa, especialmente na pequena idade do xeo, e posteriormente nos séculos XVIII e XIX, foron un problema porque, primeiro asoreaban os cultivos, de tal maneira que unha gran cantidade de area poñíase enriba de onde a xente cultivaba e iso perdía potencial agrario. Por outro lugar, había determinadas localidades na costa, por exemplo a Bretona, onde hai datos que din que eses ventos se metían por medio das vivendas. Entón o que se fixo foron programas de estabilización das dunas, todo o bosque das landas, de piñeiros, que creo que son dous millóns de quilómetros cadrados, deste xeito foron retidas esas dunas tan grandes, como por exemplo a duna de Pilar (Bahía de Arachón, Francia), que ten 100 m de altura. Ao plantar estes bosques o que facías era conter a duna. En Corrubedo a comezos dos anos 20 tamén houbo traballos de estabilización coa plantación de piñeiros. Iso é entón unha acción antrópica que vai evitar que todos eses sedimentos se poñan en xogo nos cambios ambientais que hai na costa. É dicir, está claro que a duna de Corrubedo recibe uns ventos do oeste, do mar que fan que esa duna se formase esa duna transversal, e estea en movemento, lento, pero movemento. Pero esa duna tamén recibía uns ventos do nordés en verán que facía ter un balance doutro sentido. E que ademais se nutrise das areas que había nos montes costeiros que hai cara o interior, cara o nordés, eses sedimentos cando ti plantas os árbores e os estabilizas deixan de nutrir a duna, e polo tanto deixa de ter ese movemento que tiña antes.

—A modo de reflexión persoal, que recomendacións faría de cara á conservación das dunas?
A recomendación é que as dunas sexan tratadas ao mesmo tempo que as praias. Son sistemas que necesitan de diferentes elementos. As praias necesitan as dunas, e viceversa, para a estabilidade. Temos que empezar a pensar en como planificar o territorio tendo en conta que o problema das dunas e praias pode estar a centos de quilómetros, e que pode estar sobre todo, digamos, na maneira de ocupar o espazo que ten o ser humano na actualidade en base ao seu paradigma económico. As necesidades económicas e de lecer que ten son quizais o peor inimigo para a conservación das dunas.

As dunas hai que deixalas libres, ten que ser o medio natural o que diga se se teñen que trasladar cara ao interior, se se teñen que estabilizar, erosionar ou practicamente desaparecer, para despois, nun cambio de paradigma, volver recuperar forza e extensión. E, sobre todo, hai que facer tamén un inventario real de dunas. Non digo que o actual estea mal, pois os datos que existen non son inexactos, son aproximacións. O que hai é que facer un inventario real. Estou seguro de que hai máis de cen sistemas dunares na Galiza, que hai moitísima extensión de dunas debaixo de matogueiras costeiras que están sen inventariar. Entón, se queremos protexer o ecosistema das dunas e os valores que ten, temos que facer un inventario real, unha cartografía real, de onde están esas dunas e protexelas.

Como? Non modificando eses espazos, porque son hábitats preferenciais para a UE e para nós tamén, non construír por riba deles, retraer todo o que se poida a urbanización do litoral. E logo manter a vexetación natural deses espazos dunares, porque as dunas son efectivas fronte a erosión se teñen unha composición natural na súa vexetación, e moitas das dunas que temos na Galiza na actualidade están cubertas de céspede.