Da Señora Carmen Portela Ferreira, cuxo testemuño foi gravado polo seu fillo José Antonio Rodríguez Portela e posto xenerosamente á miña disposición, eu só coñezo a voz. Unha voz áxil e vivaz que aínda conserva o timbre agudo e cantareiro cando narra a historia das labregas do século pasado, que ían, montadas á amazona nos seus burros, a enciñar a fruma na Entidade Menor de Camposancos (A Guarda).
A palabra fruma é unha forma dialectal do Sur occidental que, xunto a outras como freuma, froula ou a frouma, con entrada no dicionario da Real Academia Galega, denomina a folla de piñeiro usada para facerlle a cama ao gando ou para queimar, e que Dª Carmen recollía no piñeiral do Feno situado na desembocadura do Miño. A fala de fervenza de Dª Carmen tamén me contou das mulleres valentes entrando nas augas para recolleren o arghazo e tirando logo para casa empapadas, vestidas con moitos estratos de roupa e levando cintas, carallotes e soghas en cestos sobre as cabezas.
Posiblemente esaxero cando percibo, co hemisferio dereito do meu cerebro, que foron roubadas outra vez as palabras das nais
Grazas á confianza da Dª Carmen, do seu fillo Tonio, do pobo de Camposancos e da súa alcaldesa Merchi Martínez, compuxen dous breves poemas que complementan unha serie de murais intelixentemente proxectados pola artista e xestora cultural Gemma Marqués para dignificar a historia silenciada das mulleres traballadoras. Hoxe eses fermosos murais xa locen nas paredes do lugar para a alegría orgullosa de campesiñas. Pero é unha mágoa que, a instancias da Xunta, as palabras fruma e enciñar foran substituídas sen pudor por frouma e anciñar, que son as palabras que existen no dicionario da RAG pero non na fala viva de Camposancos.
Se ben este cambio case non alterou o sentido e a forma dos meus versos, penso que o fío de palabras de Dª Carmen que me permitira tecer un tributo ás mulleres, ese fío que cheira a mar e a río, a piñeiral, a vento e a suor, ten sido gravemente danado. Frouma e fruma significan o mesmo e soan parecido, pero fruma está inseparablemente ligada ao Feno e á praia do Muiño, onde río e mar loitan e se abrazan co arrolo da maré, e ao Puntal, onde o Atlántico triunfa con forza maiúscula e abraiante, desfacéndose nas rochas sen piedade para regalar bardas de arghazos ás máis valentes. Digo máis, a palabra fruma, que forma parte inseparable da fala e da historia dun pobo concreto, define a propia Dª Carmen e a forza de traballo do seu corpo fundida coa paisaxe.
O psicólogo B. Cyrulnic, supervivente ao holocausto, asegura que a forza devastadora do trauma na psique reside na “repetición”. Ben, probablemente peco de hipermetropía suxerindo que, por unhas “insignificantes” vogais, todas as antepasadas caladas que poboaron e repoboaron este recuncho terminal de Europa, onde terra e auga se mesturan en perfecta alquimia, quedaron de novo sen voz, fortalecéndose o trauma da negación da identidade.
Choro de rabia e fago luto pola perda das palabras fruma e enciñar nos muros de Camposancos
E posiblemente esaxero cando percibo, co hemisferio dereito do meu cerebro, que foron roubadas outra vez as palabras das nais e, con elas, o precioso testemuño para as fillas e as netas. E que o orgullo polas orixes foi debilitado atrancándose o proceso do empoderamento das mulleres. E vexo tamén a nosa lingua convertida en cousa allea, “ceremonial”, estanca e separada do fluír da fala viva, como o latín das misas, xa que Dª Carmen, a da fina voz, non poderá espellarse plenamente nuns versos escritos nas paredes do lugar onde naceu.
Si, chamádeme histérica. Mais hoxe eu, que nunca ousei pronunciarme nas discusións sobre a lingua galega e a/s súa/s normativa/s por consideralas delicadas e complexas de máis para o meu coñecemento, hoxe, con permiso das filólogas, choro de rabia e fago luto pola perda das palabras fruma e enciñar nos muros de Camposancos e carpo por unha lingua que, en definitiva, xa forma máis parte do pasado ca do presente e que nos vai mirrando inexorablemente, esvarándonos dos dedos como areas de mar.