Censuras no legado artístico de Castelao: un debuxo excepcional que foi ocultado

Durante moitos anos as creacións plásticas de Castelao producidas durante a guerra permaneceron ocultas ou editadas clandestinamente. Os albumes Atila en Galicia, Milicianos ou Galicia Mártir só tiveron unha edición digna en 1996 e non estaban en exposición até entrado este século. Os orixinais do Álbum Nós aínda non hai nin unha década que se rescataron despois de crérense definitivamente perdidos e hoxe podemos contemplalos nas paredes do Museo de Pontevedra. Como explica o investigador Anxo Rabuñal no seu libro O pintor e a vida moderna (Serbal, 2024), outro debuxo foi omitido aínda case corenta anos desde a primeira edición en 1977 do Diario 1921 e o futuro aínda deparará, con certeza, novos rescates de obras perdidas no marasmo que sufriu o legado do rianxeiro coa incautación e o exilio sucesivos. Cando o golpe militar de 1936, Castelao salva a vida por estar en Madrid facendo entrega nas Cortes, nas que era deputado, do resultado do plebiscito do primeiro Estatuto de Autonomía galego. Nunca máis volvería pisar con vida a súa terra, algo do que era ben consciente e reflicte a súa correspondencia, como nunha carta triste a Luís Soto en 1939, "a guerra de Europa non vai solucionarnos o problema. Endexamais retornaremos a Hespaña. Non verei máis a miña nai. Acabouse todo e a catástrofe que o mundo necesita é tan grande que eu desconfío que se produza". O mesmo día en que Alexandre Bóveda é fusilado, comezou o expediente de responsabilidades políticas e incautación de bens a Castelao O 17 de agosto de 1936, o mesmo día que Alexandre Bóveda é fusilado, é cando se inicia o expediente de responsabilidades políticas e incautación de bens a Castelao. De entrada, o Xulgado de Primeira Instancia pontevedrés chega a suxerir unha multa de 10 millóns de pesetas da época. Comeza así unha persecución exhaustiva que dura anos e da que se pode seguir a pista na publicación de toda a documentación que se produciu e que se publicou fascsimilarmente en xuño de 2000 polo avogado Modesto Barcia. Anxo Rabuñal Rey: Castelao, artista en acción Alí pódese ver o prolixo baleirado da súa casa en Pontevedra, as valoracións monetarias e os xuízos políticos dos diferentes informes policiais, con afirmacións disparatadas como cando se alcuma o Partido Galeguista de extrema esquerda ou recolle un informe da Falange en Madrid que inventa unha proposta parlamentaria de Castelao para incautar os pazos galegos e fala del como "ateo, aínda que antes de dereitas e grande católico, e con vida pública mala". O espolio na casa pontevedresa iniciouse o 1 de febreiro de 1937 e durou oito días de traballo dos axentes xudiciais. Nese tempo documentáronse, ademais da biblioteca de Castelao, 617 obxectos pero só se executou o levantamento en 1949 conseguíndose que os fondos artísticos, suponse que na totalidade, puidesen acabar en depósito no Museo de Pontevedra. Cando Castelao morre en xaneiro de 1950 no exilio bonaerense despois de botar catorce anos fóra produciuse un incremento sobre aquel legado roubado, pero salvado no país, que debería rematar tamén no Museo de Pontevedra. Mais as mil vicisitudes por diferentes países, a precariedade da súa vida e a propia subsistencia só permitiu un rescate parcial que o museo pontevedrés atesoura pero aínda ofrecerá futuras sorpresas sobre o actual catalogo vivo das obras do rianxeiro- A censura do 'Diario 1921' As vicisitudes do debuxo de Castelao omitido do Diario 1921 até 2021, que na exposición do centenario da obra foi restituído á páxina orixinal, pódese seguir no recente ensaio de Anxo Rabuñal Rey, O pintor e a vida moderna. Alí descríbeo como "un debuxo ben bonito (140x105 mm), unha composición de tres figuras alegóricas: Á dereita vemos a magra figura axeonllada dun frade que con xesto estúpido e insán abre o bandullo e amósanos un satisfeito e bochudo feto acubillado no ventre. É o Pesimismo, o desespero malia a ventura, e pode tamén estar a falar da hipocrisía dos que exteriormente se mortifican pero interiormente viven a mantenza. Por detrás un home-fauno, espido tamén, tocado co gorro frixio vermello que alude os ideais e valores republicanos, laicos, ilustrados e revolucionarios. Este fauno protector dos rabaños e a fecundidade, con certo poder profético, fai soar unha frauta feita dunha tibia (en latín frauta dise, tibia) ponlle música á escena formada pola parella de relixiosos que desabrochan os bandullos (…) diante do fauno, á esquerda, unha monxa da caridade tocada co cornette de bolboreta, espida e sorridente, abre o bandullo amosando as caveiras que agocha no ventre aberto". E explica Rabuñal "durante unha década podemos seguir a reiteración do artista nesa figura do ventre aberto. 80 anos do ‘Sempre en Galiza’ de Castelao O 27 de maio, en Bruxelas, Castelao tivera ocasión de ver no Museo de Arte Antiga unha imaxe afín no cadro de Pieter Brueghel o vello, A caída do anxos rebeldes (1562, 117x162 cm)". Rabuñal rexistra até seis diferentes debuxos co mesmo motivo do ventre aberto que Castelao utiliza no Álbum Nós, en diversas viñetas e nun debuxo de Galicia Mártir. 'Diario 1921' non recuperou o debuxo censurado até 2021 No libro aínda refire a anécdota dun outro episodio de censura protagonizado por Castelao cun debuxo titulado A verdade está fóra que preparara para ilustrar un conto de Wenceslao Fernández Flórez: "Cóntase que ese debuxo foi exposto no Pazo de San Clemente de Compostela en 1918, e Castelao acompañou na visita ao galeguista bispo de Tui Manuel Lago (1865-1925). Este detívose ante a obra e dixo 'este título ofende á Igrexa' e Castelao sacou a pluma e riscou as súas últimas palabras, deixando A verdade, título co que o bispo Lago ficou contento". Anos máis tarde un arranxo en branco e negro deste cadro formou no Álbum Nós, con ese título sintetizado, "A verdade". As estampas de guerra secuestradas até 1996 No álbum Galicia mártir, Castelao escribe: “Aos galegos que andan polo mundo: estas estampas, arrincadas da miña propia dor, van dirixidas a vós que sempre amáchedes a liberdade e sodes a única reserva que nos queda para reconstruír o fogar desfeito. Valencia, Febreiro de 1937” Durante a ditadura apenas podían ser coñecidas clandestina e minoritariamente. É obvia a razón. Morto o ditador, a editorial Akal publicounas, pero sempre reproducidas desde outras edicións, o que fixo que non se chegase a apreciar a calidade daqueles debuxos que, pese a iso, non perdían a súa tremenda forza expresiva. A maiores o goberno de Arias Navarro secuestrou a edición. Nin no centenario do nacemento de Castelao (1986), se quixeron editar. O Museo de Pontevedra, que meritoriamente as conservaba en bo estado, non consideraba chegado o momento, temía as reaccións políticas e prefería mantelas baixo chave e nin sequera amosalas no espazo singular que dedicaba permanentemente a Castelao. Simplemente non se coñecían en público e só podían velas, con reservas, algúns investigadores. Cando o centenario de Castelao (1986), Edicións A Nosa Terra puxera en circulación a primeira publicación masiva sobre memoria histórica que se fixo no país, O 36 na Galiza e fixo o primeiro intento de edición pero non foi posíbel conseguir o permiso. Houbo que esperar outra década, a 1996, para pór fin a esa incautación de facto. Só se lle concedeu permiso para editar 1.500 exemplares e axudou no empeño Isaac Díaz Pardo, que avalou a publicación conxunta dos tres albumes cun prólogo no que sostiña "As súas ideas gráficas non tentan ser esteticistas; todo o que debuxa ten unha orientación: traballar por causas xustas nas que vai a causa de Galiza (...)". Púñase así o ramo a un secuestro que durou 60 anos.