Das cinzas á gloria, a zanfona gaña prestixio no territorio da música tradicional e o folk

A zanfona estivo desaparecida en boa parte do século XX. A primeira gravación que se fixera dunha zanfona en todo o continente realizouna Perfecto Feixóo co coro Aires da Terra en 1904 (hai unha reedición de Ouvirmos de 2004) e non recupera presenza pública importante até que Faustino Santalices restaura instrumentos que recolle en Ourense e dá un concerto mítico cando se inaugura o rehabilitado Pazo de Xelmírez. Diante da mellor representación da cultura galega, todos chegan á conclusión de que a zanfona tiña que sumarse á gaita como grande icona da música do país. Da zanfona e a súa presenza en devalo escribía un melancólico Ramón Cabanillas, lembrando os seus anos da mocidade, "atopabamos nos mesóns das vereas e nas revoltas dos camiños da ferradura e escoitabamos nos adrais das igrexas, no rebumbio das feiras, no balbordo das carballeiras en festas e baixo os acolledores porches das ermidas ao vello zanfonista, ridente e churrusqueiro, saco de malicias e devocións, romancista de soles e curiscos, e o seu chapeu lardento sabedor das algareiras esmorgas e emporcado pola poeira dos viales campesinos". O poeta de Cambados idealizaba os tempos antergos de esplendor "zanfona e zanfonista viñeron a menos, dende os anos de gloria en que encheron cos seus doces e harmoniosos sons ao remate do século XVIII e os comezos do XIX, foron esmorecendo, chegando no seu decaemento a perigo de esquecemento e ponto de morte". Santalices estabeleceuunha ponte que logo foi retomada por músicos como Prada ou Seoane O labor de Santalices marcou un antes e un despois. Conseguiu estabelecer unha ponte que despois foi retomada a finais da década dos 60 e primeiros setenta, cando músicos como Amancio Prada, Antón Seoane (autor tamén dunha biografía divulgativa de Santalices) e outros comezaron a empregar con asiduidade a zanfona nas súas creacións. Prada en Caravel de caraveles, retratábase en portada tocándoa, membros de Fuxan os Ventos ou Seoane que a fixo habitual no repertorio de Milladoiro, foron abrindo paso a unha presenza crecente en diversos grupos folk e de música tradicional, á par que Antón Corral e outros lutieres investigaban e normalizaron a construción dun instrumento de corda de sonoridade ben singular, identificada no seu momento co son evocador dos eixos de carro que inzaran os campos do país. Axúdanos a percorrer este itinerario de resurrección o músico Anxo Pintos, desde hai décadas mestre de zanfona na Escola Municipal de Vigo de Música Folk e Tradicional (E-trad de Vigo), que desde cativo viu como renacía o instrumento das mans expertas de Antón Corral, Amadeo Goyanes ou Paulino Pérez, e facíao para colocarse outra vez no pedestal no que a colocara Santalices, que atopou un novo vieiro artístico para o seu característico son, porque "a zanfona non se usaba para tocar na música tradicional ou para que a xente bailara. Era instrumento para os cegos que vendían os seus pregos de cordel ou recitaban romances populares, ou para o teatro de monicreques. Iso é o que está documentado". A esa combinación de restauradores e instrumentistas con gravación de novas composicións nas que a zanfona adquire un papel renovado, súmase nos 90 a proliferación de escolas de música nas que pasa a adquirir un rango relevante. "A propia E-Trad", explica Pintos, "nace á calor do Obradoiro que sostén Corral, que non pensaba en comercio de instrumentos senón na perpetuación dun legado e vinculalo á educación. Apréndese en paralelo a construír e tocar os instrumentos e eu tiven a sorte desde os 13 anos de coincidir con Carlos Núñez ou Santiago Cribeiro e ver florecer esa semente de músicos que explica como medrou a zanfona na bisbarra de Vigo. Un fenómeno que se produciu de xeito paralelo noutros puntos de país, Lugo, Lalín, Santiago, Narón… Para entender a forza dese impacto hoxe, podo dicir que só en Vigo hai cada ano 50 novos alumnos e a zanfona ten presenza xa nos conservatorios como instrumento complementario". Limites e melloras técnicas O instrumento foi moi utilizado no esplendor da lírica medieval galego-portuguesa, pero sábese que en Galiza se seguiu utilizando nos seguintes séculos vinculado xa en exclusiva á música ambulante. En Francia si tivo un século de ouro, no tempo do Barroco, pero non entre nós que esmoreceu de vagar. Á pregunta dos límites musicais e técnicos da zanfona, explica Pintos "éo en canto a rexistro, dúas octavas ou dúas octaves e media, pero hoxe as que se fabrican permiten facer moitas máis cousas que as tradicionais. Hainas que baixándolle a roda podes facer tapping e soarían como se pinzaras a corda e non só a frotaras; podes conectala a pedaleiras porque xa as temos electroacústicas, con octavador que case fai mimetizala co son dun contrabaixo… Hoxe podemos facer de todo. E até hai zanfonas con teclado silencioso, aínda que a moitos gústanos utilizar tamén esa ‘percusión’ da tecla tradicional". "Móvome entre o amor ao noso patrimonio e as necesidades como músico de poder levar a zanfona ao límite da miña imaxinación", afirma Pintos A mellora técnica e mesmo compositiva, coméntanos, dá en usos de todo tipo de formacións, tamén músicos contemporáneos, "móvome entre os dous mundos, o amor ao noso patrimonio e as necesidades como músico de poder levar a zanfona ao límite da miña imaxinación. E isto facilítamo máis o instrumento mellorado, electroacústico, que o tradicional. Hoxe está no folk, no jazz e tamén hai grupos de rock alemáns e centroeuropeos que a usan". O movemento da zanfona contemporánea comeza en Francia, con zanfonistas non vencellados ao tradicional, como Valentín Clastrier, o gran pope xunto a Pascal Lefebvre, son os que comezan este movemento, "insisto moito sempre que o fan da man dos construtores de zanfonas. Tamén aquí, onde contamos con algúns dos mellores artesáns de zanfona de Europa, Jaime Rebollo, César Loureiro e Carlos do Viso, e mesmo Xaime Rivas, o que traballa con nós no obradoiro que fundou Corral". Gloria a Faustino Santalices Nacido en Bande (Baixa Limia) en 1877, o músico e musicólogo Faustino Santalices é unha figura que identificamos instantaneamente á zanfona, aínda que tamén era un reputado gaiteiro. Poucos instrumentos contan cun símbolo persoal tan directo. Débello ao labor de recuperación e utilización pública que fixo, tamén a unha extraordinaria e moi emotiva gravación de diversos romances populares adaptados á zanfona e á súa peculiar voz. Gravado en Madrid en 1949, en compaña de seu fillo, fíxose máis coñecido o disco nunha reedición posterior coa fotografía dunha zanfona na capa, sendo quizais este o elo que permitiu conectala coas novas sensibilidades que se abrían paso desde o agromar da música popular galega desde o tempo de Voces Ceibes. Cando o instrumento se rehabilita socialmente, Santalices iniciara en Lugo clases e un taller patrocinado pola Deputación de Lugo, que se frustrou coa súa morte en decembro de 1960. Anos despois chegaron Antón Corral, en Vigo, e Paulino Pérez en Lugo e retomaron o camiño perdido. Aínda hoxe continúa o seu fillo Luciano, na Centrad (Centro de Artesanía e Deseño), que mantén unha exposición permanente arredor da zanfona e mesmo organiza anualmente un encontro de debate arredor da zanfona con artesáns, especialistas e músicos. A zanfona, seguindo o ronsel de Santalices, é hoxe centro de moitas programacións, a máis recente o pasado 18 de Maio en Serra de Outes con Ruda e Ludra. I Encontro de Zanfonas, no que actuaron A Fuliada (Betanzos), a aula permanente de música tradicional do Campus de Pontevedra, a escola de instrumentos populares galegos Suso Vaamonde (Caldas de Reis), a escola de música Gaïa (Pontevedra), a agrupación Tequexetéldere (A Estrada), a escola de música do concello de Outes e a agrupación folclórica Hai que roelo (Cuntis).