A transcendencia dun retrato

Antes de que Kant ou Heidegger filosofaran sobre a transcendencia, os romanos xa usaban o termo transcedere co significado de pasar ao outro lado, sobrepasar ou ir máis alá, definición que vai moi acaída co xénero artístico do retrato, posto que esta expresión plástica baseada na reprodución de persoas, consolidada no mundo antigo, busca a lembranza dun individuo concreto, a súa permanencia no recordo, transcendendo o efémero da vida e a desaparición física. Fóra do valor artístico, hai que poñelo en relación coa intención de deixar un legado ou unha pegada no mundo. Aínda que a orixe do retrato está en relación coa arte funeraria de culturas como a exipcia, este xénero, entendido como a identificación realista ou aproximada dos trazos fisionómicos dunha persoa concreta, é unha herdanza clásica de tradición grecorromana. No s. IV a.C., a escola de Lisipo, segundo conta Plinio o Vello, foi un referente neste xénero e os primeiros en recoñecer unha individualización clara dos retratos engadindo un fondo psicolóxico. Non obstante, en época helenística o retrato alcanzou un realismo que nada tiña que ver xa coa devandita tipoloxía escultórica exipcia. Rostros momificados O ius imaginum era o dereito dos patricios e nobres romanos a ter nun lugar específico da súa casa os retratos dos seus antepasados, maiorum imagines, e exhibilos nos funerais como liñaxe respectable e antiga. Primeiro foron máscaras mortuorias realizadas en cera e logo xa se consolidan en materiais máis sólidos e permanentes, converténdose en verdadeiros retratos de bustos e cabezas, como ben se observa na escultura do Togado Barberini; pero o uso das máscaras funerarias, daquela, tamén se retrotrae ao costume exipcio, rastrexándose nos micénicos ou no Oriente Próximo sen individualizar ao finado. Moitas persoas en cada época, cultura ou sociedade aspiran a deixar un legado ou unha pegada neste mundo Conformado o retrato en época romana, xa aparece unha división entre a tipoloxía oficial e a privada, posto que a básica reprodución fisionómica ou psicolóxica do persoeiro adoita adquirir, ás veces, unha idealización por mor dunha intencionalidade sociopolítica. Esa necesidade intrínseca de transcender lévanos ao castigo da damnatio memoriae, sanción mediante a que se destruía a imaxe (retratos) e o nome dunha persoa para que non quedara pegada nin lembranza dela. Seguindo na Antigüidade, destacaría o conxunto de retratos de Al-Fayum, non só pola mistura de sincretismo cultural, relixioso ou artístico senón tamén polo afianzamento dun xénero que alcanza aquí, cotas de calidade moi significativas. Son máis de mil de retratos pictóricos que acompañan as respectivas momias atopadas na necrópole homónima, desde o s. I a.C. ata o s. V, sendo os máis coñecidos e tamén os máis espoliados desde o século XIX. Os retratos de Al-Fayum están realizados con pigmentos, cera ou témpera sobre táboa ou teas e cubrían os rostros dos restos momificados de mulleres, homes e nenos. Neles apreciamos a implantación da moda grecorromana adaptándose aos usos funerarios exipcios, mesturando tradicións. Non todos teñen a mesma impecable técnica de execución e realismo porque hai épocas máis tendentes á idealización ou esquematización do defunto. Así mesmo, dada a súa recorrencia ao longo de séculos, constátanse estereotipos, variacións, diversas calidades e outras influencias foráneas da arte copta e bizantina. Imaxes eternas Existen moitas dúbidas sobre as autorías destas representacións, se os defuntos eran pintados en vida, se concordaba a súa imaxe coa idade da morte, se o status social que revela a imaxe se correspondía coa realidade… mais, para os historiadores da arte, estes retratos son verdadeiras fontes de información social, espiritual, económica e/ou cultural ademais de constatar unha iconografía característica ben recoñecible neses ollos amendoados de intensa mirada, expresión concentrada e ausente, vestimenta romana, peiteados e complementos detallados, que nos queren falar das súas vidas conectando o espectador emotivamente con Hermione, Isadora, Artemidoro, Irene, Eutiques, Didime, ou coas súas mensaxes fúnebres: "Ata sempre". Son imaxes eternas de conmovedores mortais que ninguén pode contemplar sen emoción e reflexión: un exemplo de comunicación a través dunha linguaxe universal con códigos intelixibles e gran capacidade de interacción. Moitas persoas en cada época, cultura ou sociedade aspiran a deixar un legado ou unha pegada neste mundo, asociado á idea de perdurar, á necesidade de ser lembradas, un desexo consubstancial á noción de semellanza peneirada polas crenzas espirituais doutra vida post mortem ou, sinxelamente, para ser recordadas.