Amalia Bóveda: memoria viva

—Van alá practicamente 90 anos. Despois de todo este tempo de homenaxes, recoñecementos... Que é o que máis a emociona? Amalia Bóveda: A emoción... só pensar nel é continua. Gústanme moito as homenaxes, todo o que lle fan, pero só é ese día e a min gustaríame que fose durante todo o ano, que teña máis percorrido sobre a súa obra a maiores do seu asasinato, que foi consecuencia do seu traballo. Valentín [fillo de Amalia] quere facer unha exposición itinerante para que a xente e os nenos coñezan a Bóveda. A idea é que se coñeza a vida e obra todo o ano e non só o 17 de agosto. —Bóveda é unha figura que pesa moito. Castelao chegou a referirse a el como o verdadeiro motor do Partido Galeguista. Que comporta ser filla de Bóveda, Amalia? A.B.: Para min é unha responsabilidade moi grande. Teño que tomar decisións sobre asistencias a diferentes actos, e non sempre son entendidas. De feito, ás veces, non son ben interpretadas e teño que ir con coidado para que ninguén se sinta ofendido, xa que cadaquén interpreta os símbolos segundo entende ou lle interesa. Non podo ir onde queira coa liberdade e lexitimidade de ser quen son. Xa é moi difícil ser filla de Bóveda... Que fago entón? Virme para aquí, onde son Amalia, collo a rozadoira e limpo a maleza con ela. —Como mudou a percepción que a sociedade ten de Bóveda a respecto de hai décadas? A.B.: Non ten nada a ver e foi grazas ao labor da Fundación Alexandre Bóveda, que naceu en 1990. Miña nai estaba encantada coa fundación. Percibo que quizais, ultimamente, algúns partidos políticos están acercándose un pouco máis. O Parlamento rendeulle homenaxe o ano pasado, inauguraron alí unha escultura, houbo unha recepción, pero sempre lle buscan certo punto cando dan o discurso. Falan de Bóveda pero enseguida chega o momento de dicir: "non, pero...". Por exemplo, ese mesmo Parlamento nunca deu aprobado a institucionalización do Día da Galiza Mártir. Segue a haber votos en contra. É paradoxal. —"Non, pero..." porque non lles interesa, non si? A.B.: Efectivamente, é así. E non pode ser que unha democracia moderna non respecte nin cumpra cos Dereitos Humanos. Non interesa porque aínda hai pasados incómodos que non se poden lembrar, xente e empresas que aínda viven e desfrutan por conta do espoliado. Disto debería falar máis Valentín [o seu fillo]. Raquel García: Castelao defendeu Galiza, ao igual que Bóveda, Castelao exiliouse e non foi xulgado. Bóveda si. Para min iso é o que marca a diferenza. Sobre Bóveda hai unha condena, unha sentenza, inxusta, e así se recoñeceu, pero falta que determinados partidos políticos recoñezan esa parte abertamente. Pola porta de atrás, si que poden dicir algo, pero onde teñen que dicilo de verdade non o fan. Recoñecer publicamente iso restabelecería a figura de Bóveda e iso non se fixo no Parlamento. Non se fixo o que esperabamos. Levamos anos sen que fagan o que dixeron que ían facer, sen lexislar nada, sen dedicar un céntimo. Moita estética e pouca práctica. A.B.: O que pedimos é que se anule o xuízo, e España non nos fai caso. Temos a denuncia presentada na Arxentina, e iso está paradísimo, e máis agora, co Milei [presidente da Arxentina]. É moi triste que a partida de defunción poña ‘pasado por las armas por traidor a la patria" É moi duro, moi inxusto. —Isto ten a ver co proceso de transición española e co pouso franquista que quedou. R.G.: Hai persoas que din: "Vós estades sempre coa Lei da memoria histórica e do outro lado...". Do outro lado, hai moita medalla, digo eu. A Lei da memoria histórica o que recoñece é o restabelecemento para os dous lados, non se lle poñen impedimentos a ninguén, pero as cousas están a medias. Non fan falta máis rúas, nin máis homenaxes, o 17 de agosto é o día institucional da Galiza Mártir e non pasaría nada que un ano se dedicase a outra persoa, que non sexa sempre Bóveda, porque Bóveda non só é un día, Bóveda é moito máis. Con Bóveda hai moito máis que facer. Porén, Bóveda é moi cómodo de homenaxear e incómodo de explicar e traballar. E si, a transición supuxo, en parte, enxalzar e manter os privilexios a colaboracionistas da ditadura e esquecer e non resarcir os que traballaron pola democracia. —Amalia, en que momento é consciente de que é filla de Bóveda, con todo o que iso representa? Como llo contou a súa nai? A.B.: Foi moi tarde. Tería eu 8 ou 9 anos. Ía coa miña nai pórlle flores todos os 17 de agosto ao panteón dun familiar no que estaba soterrado, porque non estaba onde está agora. Puña ‘Alexandro Bóveda’ e a data do fusilamento. Quixeron borrarlle o X e engadíronlle un J e pregunteille á miña nai: "Por que lle queren pór Alejandro a papá se era Alexandro?". E díxome: "Porque teu pai era galeguista acérrimo, era unha persoa para a cal o galego, Galiza e as súas xentes eran o máis importante". Foi nese momento. Meus irmáns xa o sabían, eu non. —Quizais por protexela. A.B.: Si, por ser a pequena e por nacer como nacín, que de pequena sempre estiven pachuchiña e, de feito, non fun ao colexio até tarde. A partir dese momento que che contaba, miña nai xa me explicou todo. A miña irmá a maior, Xeliña que lle chamaba meu pai e que tiña paixón por el, era a única que se lembraba de meu pai porque tiña cinco anos cando o fusilaron. Ela sabía moito. Tamén sabían Alexandro e Xosé Luís, que afondou moito na figura de Bóveda e que acabou na política. —Supoño que sentiu en momentos certa contradición á hora de pensar no orgullo que supón ser filla de Bóveda e, á vez, algún desapego cara á política. A.B.: Cantas veces,... O que máis boto de menos é un colo. Non tiven na miña vida un colo de meu pai porque nacín cinco meses despois do fusilamento. Bon, podo dicirche que no colo del estiven. —Sei o que me vai contar e pareceume fermoso. A.B.: Ao pouco tempo de inaugurar a escultura dedicada ás tertulias en Pontevedra, na praza de San Xosé [no conxunto aparecen, entre outros, Bóveda, Castelao e Cabanillas], ía coas miñas amigas de clases de palillos e díxenlle a unha: "Vaime dar igual, voume sentar no colo de meu pai, ti faime unha foto". Teño esa foto sentada no colo de meu pai. É duro, pero foi emocionante. Naquel momento, había por alí xente que diría: "Mira que parva!", pero estar abrazada a el un bo anaco e dicir "estou contigo"... Estaría frío pero non o notaba. Son vivencias bonitas que vas gardando e hai moitas veces que queres esquecelas. Hai moitas cousas que quero esquecer. —Non sei se a súa nai lle chegou a trasladar toda a represión que sufriu. A.B.: Un día iamos pola rúa da Oliva [Pontevedra] miña nai e eu e, chegando a Correos, díxome: "Aquí foi onde me cuspiron na cara". Eu xa tiña uns anos, non recordo, pero non era unha nena, podería ter xa 17 ou 18. Tamén sei que cando quixo montar unha escola tivo que coller o peor local porque ninguén lle alugaba un localiño para dar clases, que ela era mestra. Conste que entre a xente á que lle deu clases deixou un recordo fabuloso. Penso nunha señora que sempre que atopo di: "A túa nai... que marabilla de muller era e que alegría tiña a pesar de todo o que levaba dentro". É certo, era alegre e transmitía alegría. Non quería ver ninguén triste. Mantivo sempre unha fortaleza incríbel. —Raquel, vostede preguntáballe á súa avoa polo seu avó? R.G.: Non era un tema do que estivésemos falando constantemente, porque mancaba, porque sabíamos que a pesar de que ela non o demostrou nunca, tivo que sufrir moitísimo. Ás veces, si que contaba detalles, pero non sempre lle apetecía falar do tema. De feito, facendo un traballo sobre a Xeración Nós, en 8º de EXB -para o que todo o mundo puido escoller a persoa que quixo e eu tiven que traballar a figura de meu avó-, unha compañeira dixérame que a miña avoa tiña unhas cortizas do piñeiro onde fusilaran a meu avó gardadas na casa. Díxenlle que iso non era verdade, pero aínda así pregunteillo á avoa, que me dixo que non as tiña. —Cando o admitiu? R.G.: Era algo que a avoa non quería que se estendese. Eu sóubeno moi tarde e cando o souben atei cabos e comprendín que era algo moi íntimo dela. A avoa era moi xenerosa, pero moi celosa coa súa intimidade. A.B.: De feito, eu non sabía que había cartas de meu pai. Sóubeno despois de morrer ela, que tiña un atillo de follas gardadas nunha caixa. As cortizas, por certo, témolas na Fundación co pano en que as gardou a miña nai. —Isto lévame a preguntar pola foto que Amalia lle sacou a Cintia Rey, ao pé da árbore onde mataran a seu fillo, Vítor Casas. A.B.: Recordo a Cintia como se estivese aquí diante. Viña todos os veráns pasar uns días á nosa casa, a Poio. Nunha desas visitas, cando non cortaran aínda a árbore, miña nai tiroulle a foto. Cerrábanse as dúas e elas sabían do que falaban, entendíanse moi ben. Miña nai levou un gran desgusto cando morreu Cintia. —O gran compañeiro de Bóveda nos seus anos de loita por Galiza, Castelao, definiuno como un mestre, cales son para vostede as leccións máis importantes do maxisterio de seu pai? A.B.: A súa xenerosidade e a capacidade de poder perdoar. Foi capaz de perdoar os que o levaron. Para min, é a maior lección porque eu non son capaz de perdoar. Algunhas cousas si, outras non porque é moi difícil. Odio, non podo dicir que teña por esa xente, pero non son capaz de perdoar o que lle fixeron a meu pai. "Agora mesmo o seu deseño de banca pública e facenda galegas serían fundamentais, xa que a nosa autonomía disporía de máis ferramentas e financiamento" Miña nai si que foi capaz de perdoar, porque meu pai lle pediu que perdoase como el perdoou. Da miña nai desfrutabamos moi pouco porque só a viamos no verán, e ela no verán traballaba sempre. Se collía vacacións, non cobraba e tiña que alimentar cinco fillos. Ela estivo destinada en Cádiz, e meu pai tamén, ela destinada e el desterrado. E en Cádiz recibiron a miña nai moi ben porque recordaban a meu pai. Fixo moitas amizades alí e fomos algunha vez as dúas á casa dunha amiga, que tamén veu a Poio á nosa casa. Miña nai sempre se levou ben con todo o mundo e foi capaz de perdoar. —Bóveda deixounos importantes estudos económicos sobre o papel da Galiza do Estado, do espolio económico e das balanzas fiscais. Agora que está en primeiro plano do debate a cuestión do financiamento, que deberíamos aproveitar dos traballos do seu pai? A.B.: Hai moita xente que respondería mellor ca min, comezando por Beiras, Xavier Vence ou meu fillo Valentín. O que si podo dicir é que agora mesmo o seu deseño de banca pública e facenda galegas serían fundamentais, xa que a nosa autonomía disporía de máis ferramentas e financiamento. Por suposto, tamén, de seguir o exemplo de Bóveda, algo como a xestión dos recursos eólicos sería moito máis respectuosa co medio ambiente e máis rendíbel economicamente. Bóveda non permitiría o que está a suceder con isto. E iso tamén é "galeguismo". —O que quedou de Bóveda para a historia foi o exemplo e a entrega dunha persoa disposta a todo por Galiza. Que destacaría do pai que non chegou a coñecer no aspecto humano e persoal? A.B.: É unha reposta moi difícil, o pai que coñecín foi a través de miña nai. El sempre foi bo pai, bo esposo, bo fillo, bo irmán... foi bo para todos os que tivo arredor. Deu a vida por todos. Deu deu a vida por Galiza e iso ninguén llo pode quitar. —A sombra de Bóveda é tan alongada que ás veces non deixa ver outras persoas que o rodearon, como a súa propia nai, da que xa falamos, pero que destacaría dela? A.B.: Vouche pór unha comparación: miña nai é como Agustina de Aragón. Dúas loitadoras, grandes loitadoras. Miña nai loitou polos fillos, por conservar intacta a memoria do seu home, por que ninguén nos quitase a nós a memoria do noso pai e Agustina de Aragón loitou polo seu pobo. —A súa nai, ademais de sufrir a perda de seu home, sufriu represión económica, alén da social. Que lembra desa etapa? A.B.: Tivo que pórse a dar clases para gañar algo. O pai axudouna até que morreu, cando eu tiña tres anos, e o pai de meu pai morreu un ano despois de que fusilaran o seu fillo. Miña avoa de Ourense dicía que non só lle mataran o fillo, tamén mataran o seu home. Meu avó foi de Ourense a Pontevedra cando levaron o corpo de meu pai, custodiado, para o cemiterio de San Amaro. Volveu a Ourense, encamou e non se levantou máis. O meu tío Vicente, cando morreu meu pai, tamén foi a Pontevedra para estar co seu irmán e encarcerárono, tivo unha pulmonía e estivo malísimo. Despois, fixo oposicións de técnicos de Facenda e houbo xente do tribunal que dixo que estaba aprobado porque fixera un exercicio moi bo, pero non o meteron nas listas. —Vicente, o "Vitín" das últimas cartas de seu pai desde o cárcere, foi unha figura imprescindíbel do nacionalismo do período republicano e do primeiro franquismo e é moi descoñecido. Que nos pode dicir del? A.B.: En Ourense si que era moi coñecido porque era mestre. Fixo esa oposición, non saíu a pesar do ben que o fixera e coa impotencia e a rabia colleu un día unha borracheira e quedou tirado nun parque. Era inverno, colleu outra pulmonía e xa lle quedou unha lesión no corazón que con 49 anos o levou. Era un pai para nós e iamos a Ourense para estar con el. Despois das oposicións, montou o Centro de Enseñanza Bóveda, unha academia na que preparou moitas persoas que acabaron como funcionarios de Facenda grazas a el. Lin que até lle dedicaron unha rúa, pero non soubemos diso... Mesmo lle puxeron un monólito e unha escultura en bronce os seus alumnos. Meu tío estaba moi orgulloso do meu pai. Agora que o penso, había un carniceiro en Ourense que ese si que falaba de meu pai... O carniceiro adoraba a meu pai. Cando pasabamos uns días coa miña avoa e iamos á carnicería sempre me dicía: "Teu pai, se vive hoxe, é ministro, porque un home coma el non hai outro no mundo". Recordo moito a miña avoa, Luísa, levaba o seu pelo longo nun moño de trenza. —A figura de Bóveda, do nacionalista, do demócrata, da vítima do fascismo continúa a ser molesta hoxe para algúns sectores da sociedade, como explica isto? A.B.: Porque a envexa é moi grande, hai a quen lles gustaría ser como el e non poden. O que fixeron co meu pai foi consecuencia dunha guerra, dun asasinato e esas persoas fan como que non foi consecuencia diso. A realidade, como di meu fillo Valentín, é que para que Bóveda e o resto dos represaliados e mais os seus familiares puidesen recuperar todos os dereitos que aínda lles son negados, legalmente habería que retirar outros dereitos e posesións a parte desa sociedade e incluso a empresas do IBEX, e isto coido que explica moito, senón todo.