María Xosé Porteiro: A ollada dos febles

—Tabiba comeza cun crime perpetrado por unha muller. Como nace esta historia? Esta novela naceu cando vin as informacións sobre o atentando que houbo en Barcelona en 2017. Vin na televisión as imaxes dunha muller pedindo desculpas polo que fixera o seu irmán, que era o condutor da furgoneta que foi atropelando e matando xente. Despois sóubose que este mozo era bérber. Eu coñecera en 2002 en Londres un mozo bérber que estaba en tránsito cara ao xihadismo, o cal é unha contradición porque os árabes foron uns dos conquistadores históricos dos bérberes. É algo rechamante e ademais a min interésame moito a historia do pobo bérber. A súa resistencia ás invasións primeiro dos romanos, despois dos árabes, despois dos franceses… A terceira parte do continente africano, de Exipto a Canarias, é a terra do pobo amazigh. Son, en orixe, caucásicos, matriarcais, laicos e falan unha lingua propia de orixe indoeuropea. Nos sinais de tráfico riscan o árabe e escriben por enriba na súa lingua. Lin, ademais, a obra de Matoub Lounès, un poeta e cantante que era para o pobo amazigh como Rosalía de Castro para nós. Matárono nun atentado. Eu xa escribira un artigo que levaba por título A irmá musulmá, que é o título dunha canción de Matoub, sobre un amor imposíbel entre un bérber e unha moza musulmá. Cando vin a noticia dos atentados xihadistas en Catalunya comezou a xestarse esta novela, que se sitúa entre a espionaxe, o thriller e o social. —Na novela fala da resistencia política e cultural deste pobo, esmagado entre a colonización francesa e a represión alxeriana. Eu céntrome na Cabilia, nos bérberes de Alxeria. Tamén hai bérberes en Marrocos, no Rif. A Cabilia resistiu a colonización francesa, cando toda Europa era democrática menos España e Portugal. O Estado alxeriano exerce unha represión sobre todo cultural. O goberno de Buteflika non os axudou para nada. Pois a cuestión é que hai mozos bérberes que pasan ao bando do inimigo histórico. Hai aí unha ruptura, un drama. Eu non son unha especialista, pero quería abrir unha porta para ollar este mundo que está tan perto de nós, no Mediterráneo. Son os nosos veciños e non sabemos case nada deles. —A historia é contada sobre todo a través das mulleres da familia Airat: laica, matrilineal, anticolonial… Creei personaxes que fosen significativos para a historia que hai detrás. O que conto sobre a raíña Dihya, a Kahina, unha raíña feiticeira que combateu os árabes e preferiu queimalo todo que entregárllelo a eles, é un feito histórico. Ao ler esta historia asocieina rapidamente ao "denantes mortos que escravos". De modo semellante, hai bérberes que prefiren pasarse ao inimigo histórico para gañar polo menos unha guerra contra o inimigo maior, Occidente. É moi complexo. E os europeos tendemos a mesturalo todo. —Cita tamén o caso dos bérberes que se refuxiaron na Alpujarra andaluza resistindo a chamada "Reconquista" e vivindo despois alleos ao integrismo da Inquisición. A palabra bérber vén do grego bárbaro. Os norteafricanos que estiveron oito séculos na Península Ibérica eran principalmente berberiscos. A investigación antropolóxica fala do Valle del Libre Albedrío, unha sociedade matrilineal que queda na Alpujarra e mantén os seus costumes. —Dihya, a irmá de Serge Airat, é realmente o fío da historia. Unha guerreira que comete un crime de honra. Reflexiona sobre "o mal que está en nós" e acaba facendo ela o mesmo… É unha muller que sofre unha transformación. Primeiro quere axudar a seu irmán. É cando fala do mal "que está en nós": o odio… Pero despois sabe o que fixo o seu irmán e decide facer xustiza. Se fose un western sería o xusticeiro. Se fose un home, sería o heroe. Para min non é unha asasina. Que pode facer? É moi novelesco, claro, pero ela volve ao ancestral, ao pasado. Recupera a relación coa terra, herdando a sabedoría da Tabiba. E penso que volver ao pasado pode ser un modo de situarse no futuro. —Einés, a galega da historia, é o contrario de Dihya. Unha muller sometida a unha relación totalmente patriarcal. Tanto ela como Serge parecen ter un problema de identidade. Einés é unha muller que se entrega a todas as causas posíbeis pero que no fondo non ten causa, non sabe quen é. Dá con este home e cre atopar o sentido da súa vida. E el é un home moi dominante que a usa a ela para a súa propia causa. Eu teño a gran vantaxe, por todo o que traballei noutros países, de non ter nada mitificado o europeo. Atopei noutras culturas moito do que aprender. Einés vai buscando xente a que salvar, pero a que precisa ser salvada é ela. Dihya ve que o seu irmán pequeno non está a cumprir coa súa función e decide ser ela quen se ocupe. —Quizais neste tipo de historias haxa certo risco de mitificar o Outro. Eu non tiña intención de mitificar nada pero, claro, son unha observadora occidental, co que iso supón. Mais o meu ollar é o dunha novelista. Eu non podería contar esta historia desde a distancia. E claro que me identifico co tema da resistencia cultural do pobo amazigh. Interésame, ademais, que se coñeza a historia deste pobo. Que coñezamos causas semellantes á nosa, deixando de ollarnos para o embigo. —Sándalo é a súa novela anterior. Nela ficcionaliza a historia da súa propia familia. Vostede mesma criouse en Cuba. Que quería contar, principalmente? Pois esta novela foi un xeito de curar o propio trauma. Cando eu estudaba Historia en Cuba os malos eran uns e os bos outros. Cando cheguei aquí, era ao revés: os que eran os malos alí aquí eran os bos. Eu non entendía nada. O que quixen foi pór en común as dúas realidades sen dar unha visión intencionada da Historia. Ademais, a emigración galega non deixou en ningún outro lugar tanta pegada como en Cuba. Os galegos, ademais, eran, dos emigrantes, os que tiñan sona de ser menos intelixentes, estar menos preparados… —A novela percorre 200 anos de historia. Fala dos galegos exiliados a consecuencia do golpe do 36, dos emigrantes que fundan un Centro Galego que chega a ter máis orzamento que o Estado cubano, máis atrás no tempo dos galegos escravos, dos galegos que desertan e quedan alí… É que hai moitísimas e moi fondas conexións. As figuras de Curros Enríquez e José Martí van da man. A Real Academia Galega naceu en Cuba. O himno, o escudo e a bandeira galegas foron presentados en Cuba en 1907 porque alí xa había unha comunidade galega con moito peso. Creáronse sociedades filantrópicas como Hijas de Galicia. Eu estiven alí de pequena, así que hai historias que coñezo de primeira man. Aí a xornalista está por enriba da novelista. Son unha persoa que observa, analiza e conta. Antes da independencia de Cuba, había galegos recrutados polo exército da coroa española, galegos escravos e tamén algúns escravistas, galegos que ían facer negocios… No momento da guerra de independencia, que coincide co Sexenio Democrático en España, no goberno está Eduardo Chao, un galego ao que lle encargan a que ía ser a primeira Constitución federal do Estado. Despois da independencia, chegan o maior número de galegos a Cuba, nas primeiras décadas do século XX. Hai unha historia de lazos e coincidencias que non é a que nos contan. Porque a historia oficial é de enfrontamentos. —Hai un documental sobre a historia de Hijas de Galicia. Un sanatorio no que se curou a moitas galegas prostituídas. Si. Hijas de Galicia, Macorinas, de Xosé Lois Santiago. Tamén hai unha novela, Azucre, de Bibiana Candia, sobre os galegos escravos. Hijas de Galicia tiñan un sanatorio e un balneario que acabou sendo un espazo para o ocio e o deporte no que eu estiven moitas veces. Coñecín a Julio González Pagés, o historiador cubano que atopou a documentación sobre Hijas de Galicia e escribiu un libro sobre o tema que se publicou en Vigo. —Sándalo conta a historia das distintas xeracións da Casa do Rego. As protagonistas son, en realidade, as mulleres. E moitas pasárono moi mal. Non foi algo intencionado. Do que conto, un 80% é verdade. Menos a parte final, onde todo eclosiona. Rosario, a muller á que lle quitan o fillo, é a miña bisavoa. Leonarda é a miña nai. Emilio é o meu avó. As historias humanas son certas. E cando a novela xa estaba escrita decateime do matrilineal que era todo. Son mulleres non empoderadas, pero poderosas na súa maneira de encarar a vida. —Sándalo é unha novela, na súa estrutura, moito máis complexa que Tabiba, que tampouco ten unha estrutura convencional. É que leo desde pequena literatura latinoamericana. Lía de nena a Alejo Carpentier ou a Cabrera Infante e xa na adolescencia a García Márquez, Cortázar, etc. As súas historias teñen vida propia e é quen le quen ten que darlles sentido e orde. Ese xeito de escribir influíume, claro. A miña novela Covardes tampouco tiña xa unha estrutura convencional. De Sándalo hai xente que me dixo que tivera que facer unha árbore xenealóxica. Eu creo que non é necesario. Que hai que ler a historia como un conto e ir atando fíos. —O libro Tamén Eu recolle parte dos seus artigos xornalísticos, que a mostran como a activista feminista que é. Desde os anos 70. Na súa ampla traxectoria como xornalista e como política viviría moitas situacións dignas de contar no "Me Too". O movemento do "Me Too" tivo o efecto de facer que todas nos sentísemos recoñecidas en algo. O que conto neste libro é todo verdade. Escribo moito desde a obsesión pola verdade. Eu decateime de que era feminista cando coñecín as feministas dos anos 80. E si, foi moi duro. Eu era a única muller en moitos mundos de homes, nos que estaba como xornalista. Na política pasou o mesmo. Desde que te acosen contra unha parede no Parlamento até que un conselleiro se che achegue e che diga: morena, imos bailar a Silleda? A realidade en si é, neste aspecto, a mellor novela. —Varios dos artigos relaciónanse co contido da súa novela Covardes. Como xurdira este libro? Penso que o meu traballo, en xeral, defínese bastante pola miña obsesión pola liberdade e os Dereitos Humanos. Un ollar á realidade desde un sentido da xustiza e de pórse no lugar do feble. A "liberdade" da escolla das mulleres prostituídas é algo moi relativo. Pode ser unha decisión persoal tomada nunhas circunstancias, pero nunca pode ser considerada un traballo cando te está explotando un "chulo". O que pasa é que é a segunda industria que move máis cartos ilegais no mundo. Covardes naceu como unha reportaxe. Atopei tanto lixo, que implicaba xente tan importante, que fixen unha novela co que non podía contar no xornal. —Foi concelleira da Muller en Vigo. Promoveu a creación da casa de acollida para mulleres. O PSOE levaba no seu programa a creación deste tipo de concellarías. Propuxéronme ir como independente. E sempre digo que aceptei porque en Vigo xa había un movemento feminista maduro. Para aceptar, puxen como condición a creación da casa de acollida e dun centro de información, ambas demandas do movemento feminista. Eu estaba moi en contacto con Alecrín, por exemplo, polo meu traballo como xornalista. Entrei en política porque me pareceu unha oportunidade de facer cousas importantes como estas. E estou moi contenta. —Logo foi deputada no Parlamento galego e no español. Foron anos nos que se aprobaron leis importantes para as mulleres. Que se conseguiu e que non? Para xente coma min, que veño de ser xornalista desde a ditadura, é obvio que houbo un avance moi importante en canto a dereitos e liberdades. Formei parte do Parlamento que aprobou a primeira lei de violencia de xénero, que despois se demostrou que era insuficiente porque se limitaba á violencia no seo da parella. España foi dos países pioneiros diso, pero despois a evolución legal foi lenta porque aínda se está a adaptar a lexislación á definición de violencia de xénero do Convenio de Istambul. Tamén a lei do matrimonio entre persoas do mesmo sexo foi pioneira e deu para transformacións posteriores. Tamén se avanzou en dereitos laborais, coa lei de memoria histórica… —Foi observadora electoral no Líbano, Bosnia e Venezuela e delegada da Xunta da Galiza no exterior. Que aprendeu? "Aprendín que non temos o corazón partido entre aquí e alí, senón que o temos multiplicado por dous. E iso é unha riqueza" No Líbano sorprendeume que os partidos representasen as faccións relixiosas. En Bosnia quedei sorprendida do que se parecía á Galiza, paisaxística e fenotipicamente, pero con moita maior diversidade étnica e relixiosa. Sempre atopei polo mundo galegos en postos importantes. O embaixador de España en Bosnia era un galego, José María Castroviejo, fillo do escritor. Aprendín, sobre todo, que eu tamén era unha emigrante. Ao chegar a Arxentina, todo o mundo contaba unha historia que era tamén a miña. Aprendín que non temos o corazón partido entre aquí e alí, senón que o temos multiplicado por dous. E iso é unha riqueza. —No Consello da Cultura puxo en marcha o Centro de Documentación sobre Igualdade e Feminismos. Que mudou? O Consello é unha institución que naceu con tres piares: a lingua, o arquivo sonoro e o arquivo da emigración. A idea de crear un centro de documentación sobre igualdade foi de Rosario Álvarez, actual presidenta. Eu estaba xa á fronte da Comisión de Igualdade. Foi difícil, pero estou moi contenta: é moitísima a documentación que chega alí. E tamén é algo que rexuvenece a institución, facendo que a igualdade estea ao lado de materias máis tradicionais no Consello. —Escribiu un ensaio sobre as mulleres fronte ao discurso político. E varios libros máis, entre eles Buscando a Clara, sobre o Vigo agrario. As mulleres non fomos educadas para intervir no espazo público. Hai unha herdanza secular niso. Pensa no significado da expresión "muller pública". Este libro analiza este feito e a partir de aí vindica o papel da muller no espazo público. Fomos educadas para non exhibirnos, para ser discretas. Se falamos de empoderamento é porque, sen ferramentas de poder, non podemos mudar a mentalidade dos outros. Buscando a Clara foi un encargo. Un libro sobre un barrio de Vigo. Eu escollín Candeán e Lavadores, a "Rusia Chiquita". Do Vigo rural ao Vigo industrial, en relación coa trama da heroína. —É adxunta á Valedora do Pobo. Solucionouse o problema que tiñan coas institucións que non lles facilitaban a información que lles requirían? Ser vicevaledora ten para min toda a lóxica cunha vida enteira dedicada á preocupación polos Dereitos Humanos. As institucións atenden cada vez máis as queixas da Valedora, o cal demostra madurez por parte das institucións, que teñen capacidade para corrixir erros, sendo o papel da Valedora promover que iso aconteza.