'En concreto': Luísa Villalta e nós

Sobe as escadas Luísa unha e outra vez. Ascende, gabea, rube chanzo a chanzo en dirección á Cidade Alta do seu propio nome, cara ao facho do seu mellor poema, da máis clara definición do seu ser. Os movementos de ascenso e descenso polo interior da Cidade tecen o itinerario dunha procura lúcida e teimosa, a do segredo da historia colectiva e a do enigma íntimo, claves do nós e do eu en permanente intercambio de atributos. As que a poeta transita, arriba e abaixo, son "escadas enguedelladas / fuxida final / achegamento dos abismos", pois o rumbo da súa destemida indagación configura en parte o percorrido dunha auténtica viaxe aos infernos, aos círculos da degradación, cloacas e vertedoiros, escuros calexóns, espazos da desfeita urbana, ámbito triste dos inmigrantes, dos desposuídos, do "negro sen gravatas que vender", dos loucos da tarde en estadea de miseria, miseria do delongado tempo de posguerra e ditadura. Pero En concreto é tamén alegación e proclama de esperanza e solidariedade, amor civil, paixón e com-paixón, "despertares de Rúas Altas e Novas na Cidade máis profunda / a do alén de nós, do alén e alento da nosa historia prohibida". Alén e alento da alta poesía de Luísa Villalta, alta ela tamén en intelixencia e vontade, en vigor de pensamento e acción. Ela, habitante das alturas do seu barrio coruñés da Falperra, ao que se accede en subida real e non simbólica de esqueiras, de onde se baixa tamén chanzo a chanzo. O símbolo da subida, asentado na experiencia andante de Luísa, é unha máquina polisémica que serve para expresar tamén a consciencia do labor de escrita poética, a escena privada da construción do poema en progreso de elevación cara á súa forma completa: "para observar / o poema / no difícil ascenso". Arduo debeu ser o proceso construtivo do discurso unitario, denso e tenso, analítico e visionario, labrado con sutís materiais de equilibrio, entre o concepto crítico e a emoción implicada, oratorio e sinfónico, esta especial épica da subxectividade en que consiste En concreto. Algunhas destas notas de caracterización constituíron as claves de valoración do orixinal ao que se concedeu no ano 2003 o Premio Espiral Maior. Os integrantes do xurado, Xavier Rodríguez Baixeras, Miguel Anxo Fernán Vello e eu mesmo, inmediatamente despois de abrir a plica, celebramos por teléfono con Luísa Villalta a feliz sorpresa da súa identidade como autora de libro tan cabal, suxestivo e necesario. Meses máis tarde coincidín con Luísa no acto de inauguración dunha exposición de Aurichu Pereira en Santiago. Non esquezo a ledicia dos seus ollos mentres falabamos de En concreto, que viña consolidar con forza evidente a súa voz de poeta e que ela non chegou ver publicado. Desde aquela e despois da aparición de Papagaio no ano 2006 vai ficando cada vez máis clara a imprescindíbel achega da escrita de Luísa Villalta ao panorama do novo século. Sobe, pois, Luísa, no aprecio de lectoras e lectores e continúa a subir no autorretrato que deseñan os seus versos, na imaxe en que ela mesma descobre novos atributos do seu ser: "Esa son eu / rubindo unha e outra vez as escadas / dun mundo posíbel". Afástase a poeta do perfil da súa propia figura para, desde a distancia oportuna, contemplar outro dos seus vértices humanos, o da loitadora esperanzada, soñadora, a que albisca no horizonte un futuro tal vez realizábel de liberdade e xustiza, "un país nas nubes / lidando co sol difícil do Norte". Por un mundo posíbel Desde as plataformas da resistencia e do avance cultural e político, nas posicións da esquerda e do nacionalismo, Luísa Villalta non deixou nunca de tentar o ascenso ao territorio dun mundo posíbel. Eu tiven a fortuna de compartir con ela ese soño en moitas ocasións: integrados no BNG e en Esquerda Nacionalista, sempre a carón de Xosé Manuel Beiras, Pancho Pillado e Miguel Anxo Fernán Vello; no Foro da Cultura Galega, con Ánxel Huete, Manolo Rúa, Xan Bouzada, Luis Álvarez Pousa, Isaac Pérez Vicente e Pepe Barro; na directiva da AELG, arredor de Uxío Novoneyra como presidente e Miguel Anxo en actividade incesante de secretario; en moitos outros proxectos poderosamente esperanzados, gloriosamente efémeros algúns, recitais, congresos, xornadas, xuntanzas… Daqueles centos de horas en convivencia grupal, con Luísa entre nós, fica a lembranza do seu entusiasmo crítico, da súa amigábel teima polemista, da súa posición independente e antisectaria e da súa feliz entrega ao xogo verbal, que eu compartín con ela e que constituía un dos factores –e non o menos importante- da nosa proximidade emocional e intelectual. Entre as controversias que nos ocuparon –e nos divertiron– repetiuse de cando en vez a provocada pola miña consideración da súa figura como integrante da xeración poética dos 80, sen ter en conta –pois non sempre é necesario– o feito de que os seus primeiros libros de poemas foron publicados a comezos da década seguinte. Eu non pensaba entón tanto nas claves de sentido e estilo da súa escrita como na localización de Luísa naquelas coordenadas polas datas de nacemento, os procesos formativos comúns ou as relacións de amizade e de actividade grupal. Daquela non aparecera aínda En concreto, onde vexo agora certo parentesco coa obra dun poeta dos 80, Vítor Vaqueiro, cuxa poesía de carácter reflexivo, construída con vontade crítica e verbalizada a través dunha expresividade austera e controlada, dialoga coa de Luísa Villalta, con efectos textuais ben diferenciados. Cómpre apreciar tamén nos libros da poeta editados na primeira década do século XXI certas liñas que veñen de Antón Avilés de Taramancos, do Álvaro Cunqueiro de Herba aquí e acolá ou de Manuel Antonio, tres autores referenciais para os poetas dos 80 que deixaron pegadas perceptíbeis nos seus poemarios iniciais. Estou a falar do substrato inevitábel –e desexábel– da tradición inmediata e da intertextualidade coetánea e non pretendo internarme máis adentro na perigosa ruta das fontes. Tampouco o facía entón nas miñas conversas con Luísa, que rexeitaba a miña proposta da súa incorporación ao meu propio ámbito xeracional. Ela non se sentía integrada en ningún grupo xeracional. O debate remataba sempre en risa, na brincadeira elemental da referencia ás medidas tópicas do canon corporal feminino: 80-90. Hoxe penso que para situar a obra poética de Luísa Villalta non é preciso acudir a ningunha de ambas as marcas cronolóxicas, pois a independencia e singularidade da súa voz non facilita a operación de ancoraxe. Lamento non poder transmitirlle agora o meu acordo con aquela posición súa de vontade axeracional. Nin 80 nin 90, senón todo o contrario. A poeta de En concreto sentiuse en cambio intensamente integrada nos ámbitos das diversas xeracións, históricas e contemporáneas, que foron conformando o ser da Cidade, da súa cidade. "Así vou eu formando parte", deixou dito. Así ía ela construíndo o seu propio ser como célula ou fragmento dunha unidade superior, dun exterior interiorizado. Formaba parte, participaba nos labores do destino colectivo. O seu vagar por rúas e prazas, xardíns e barrios altos e baixos, reborda en intensidade o sentido dos hábitos propios do flaneur baudeleriano, aquel camiñar sen rumbo, sen obxectivo, en azaroso itinerario aberto. Luísa, en cambio, camiña en rumbo activo de fusión, incitada pola urxencia de comprender e de comprenderse a ela mesma como parte non só da multitude urbana senón mesmo do corpo físico da cidade: "eu son a propia túnica que me veste / e o camiño que se adentra na Cidade / mental detida en min". Entrar na Cidade constitúe un acto de amor, de amor político, de solidariedade e compromiso, pero tamén de amor corporal, material, de identificación anatómica cuxa culminación se realiza nun prodixioso acto de consubstanciación total. Aquela unidade do suxeito como parte dun conxunto superior chega a atinxir o volume e o sentido desa mesma criatura inmensa que inicialmente a acolle, protexe e abriga coas súas roupas e finalmente se transforma no corpo mesmo da camiñante, indiferenciadas ambas, Poeta e Cidade, nun único ser: "O meu nome é o da Cidade Alta". "Estala en min a Cidade espellada en tantos pontos / como fulgor de ollos que se acenden mutuamente / na evanescencia dun todo incomprensíbel". A Cidade antropomórfica ("dormida inerte ociosa femia ancestral desexada ignorante") escolleu a Luísa Villalta, tal como ela lle propuxo, sen pudor, como cronista social e poeta visionaria que testemuña o prodixio dun sorprendente proceso metamórfico, creo que nunca antes vivido nin rexistrado en música de poema: "Mírame, mírate, mírame en ti / e escólleme para soñarte". Para o relato dese soño, para o tecido dos rexistros oníricos da crónica, botou man Luísa dos aparellos propios da visión, do recurso da imaxe visionaria que nos chega polos camiños longos da tradición e que comunica coas falas interrogantes do simbolismo e do surrealismo. Soubo a poeta equilibrar con magnífico acerto nos poemas de En concreto os rexistros das modalidades descritiva e reflexiva, de referente identificábel, con esta outra fórmula de curso aberto ao xeito do fluír de conciencia, conducido pola guía libre do pensamento analóxico: "Unha fronteira dentro de min parte o día en diamantes". A ollada expresionista, de ángulos obtusos e tonalidades mouras, hiperbólica e deformadora, precisa tamén da imaxe visionaria para deseñar a escena de intención crítica: "As mans cegas dun xigante invisíbel atoutiñan sen ritmo / os teitos roídos até esganaren o pulmón das pombas / e facelas trousar a Cidade / por sobre a propia ruína da Cidade". O poema destes versos, titulado "RUINAS", é o retrato dinámico da Cidade femia ancestral, durmida e inerte, vítima dun proceso de deterioración que se nos presenta en fotogramas de auténtico pesadelo: "Os fungos dos edificios / nacen inchados dun vento que cambia o dial radiofónico / ao chamado do mar que só come area". Esta sucesión de metáforas antropomórficas e zoomórficas evoca a desoladora paisaxe da demolición fotografada por Maribel Longueira á que Luísa Villalta puxo música tremente de poemas para o libro Papagaio, de edición póstuma do ano 2006. A música, entre outros procedementos construtivos, asegura a unidade dun libro, En concreto, tan versátil e fértil en significados e efectos expresivos. Ao longo de toda a súa obra poética foi Luísa ensaiando solucións rítmicas diversas, moi consciente a autora, desde as súas propias certezas formativas na disciplina musical, da importancia capital que a substancia fónica e a súa organización no poema ten para o sentido do mesmo. Traballou o soneto e outras fórmulas de verso contido nos libros iniciais, expandiu a melodía no poema de formato longo, dilatado ás veces en liñas de versículo, en En concreto regresou á construción rítmica máis concentrada en Papagaio, distante, mesmo así das tonalidades frías da obra primeira e moito máis suxestiva que aquelas. O amor da memoria Poucas ocasións tiven de sentir a música de Luísa. Unha delas foi precisamente a do día en que a coñecín, na primavera de 1987, na casa de Noli Vega e Pancho Pillado en Oleiros, Luísa no violín, e Paulino Pereiro, o seu compañeiro, ao piano. Foi unha tarde gloriosa de mocidade na que se estreou unha emoción de compaña e ledicia que semellaba non ter cabo. Parecía tamén que iamos permanecer en horas de tempo sen límite previsto todas as persoas que nos xuntamos outra tarde na casa de Aurichu Pereira e Xosé Manuel Beiras en Aguiar de Brión. Debeu ser alá polo ano 1992. Eu facía a presentación privada dun poema dedicado a Beiras, De mañá que medo, que na súa edición en plaquette por Laiovento leva a partitura do Impromptu V de Paulino Pereiro, inspirada nos meus versos. Houbo alí música feliz de Luísa e Paulino. Pancho e Xosé Manuel percorrían con seguridade e bon facer as teclas do piano. Con nós estaban tamén Noli, a miña irmá Berta e Bea, a miña compañeira. Xa non viven hoxe Pancho e Noli, Aurichu, Berta e Luísa. Fica o amor da memoria. Ficamos, en concreto, Luísa Villalta e nós.