Curtas, a constancia dun soño

Vila do Conde é unha freguesía de 29 mil habitantes que aprendeu a proxectarse ante o mundo coma o máis acolledor fogar para o cinema de curta duración. O "Curtas", visita obrigada para a cinefilia, naceu en xuño de 1993 co impulso dun xove equipo de dirección formado por Miguel Dias, Rui Maia, Mário Micaelo, Dario Oliveira e Nuno Rodrigues. Miguel, Mário e Nuno mantéñense aínda á cabeza dun festival que completou a pasada semana a súa edición número 32, sen interrupcións; mesmo no ano da pandemia, 2020, conseguiron celebralo por máis que fose nunha data inusual, no mes de outubro fronte ao xullo habitual. Compartían desde moi novos unha paixón polo cinema que se alimentaba das proxeccións nos cineclubs -eles propios reviviron o cineclub vilacondense, que fora fundado a mediados do século XX- e as salas alternativas, incluída a sala Bebé do mítico Batalha no Porto, agora renacido, mais tamén por medio dos ciclos de televisión da RTP2 que daban conta da obra de grandes cineastas. O país pechado e gris da ditadura abre as xanelas en abril de 1974; desaparece a censura previa e as salas énchense con filmes que durante anos estiveran prohibidos. "Entre Vila do Conde e Povoa de Varzim chegou a haber seis salas de cinema", recorda Miguel Dias, e aínda que as oportunidades non fosen as mesmas que tiña un espectador lisboeta, a riqueza dos títulos que chegaban ás pantallas comerciais comparada coa de hoxe parece case unha quimera. Unha influencia fundamental foi o histórico festival da Figueira da Foz, un destino de descubrimentos fílmicos, conversas e debates que recordan caótico na súa organización -"a xente nunca sabía o filme que ía pasar á noite", conta Mário- mais presentaba unha espléndida programación que, ao estilo do que facía no Estado Español o de Benalmádena pola mesma altura, apostaba pola diversidade e a audacia. Os programas de curtas do certame figueirense acollen propostas aínda máis creativas, á marxe dos códigos narrativos máis comúns, e deciden programalas a maneira de extensión no cineclub de Vila do Conde. O éxito desas sesións é tal que se convencen de que organizar un festival na casa é factíbel. Comezaron a pensar: "por que non?". O festival arranca en 1993 inspirado no modelo de Clermont-Ferrand en Francia, aínda hoxe o maior evento mundial da curtametraxe, e cun padriño de luxo, Manoel de Oliveira, "unha figura sublime, maior", di Nuno, que destaca o fascinante que para el resultaba, tamén pola súa formación, "todo aquel aspecto na obra de Oliveira que ten que ver coa pintura, coa construción do espazo, dos cadros". Para Miguel, que aborrecera Amor de Perdição na súa primeira proxección por capítulos na RTP, aló en 1978, Francisca foi logo "o primeiro filme portugués que percibín que era bo". Devagar foron tecendo contactos cos outros festivais de referencia no ámbito das curtas, coma o de Tampere en Finlandia ou o de Oberhausen na Alemaña, e desde moi pronto conseguiron apoio financeiro de Europa, para alén da axuda da Cámara Municipal. Aquela primeira edición "correu moi ben" e o festival pasa a ser unha realidade, mais unha realidade afastada da capital, Lisboa, o cal volve todo máis complicado: é máis difícil atraer profesionais, mesmo patrocinadores. "Basta facer o exercicio agora e ver cales son os festivais de cinema en Portugal, cantos hai en Lisboa, cantos hai no Porto e cantos hai fóra", recorda Miguel, que engade que "no mundo hai eventos que aparecen con inmensos apoios institucionais e millóns de euros para facer un novo festival de Cannes á medida da rexión, mais logo hai outros coma o noso ou o Porto/Post/Doc que nacen a partir de nada e sen nada grazas ao empeño dunhas poucas persoas e que teñen que ir construíndo pouco a pouco o seu camiño". Pasado, presente e futuro Ao longo dese percorrido, o Curtas medrou de xeito exemplar, unha evolución natural nun festival ambicioso que desde o primeiro momento quixo expandirse cara a outras direccións. Foise dotando de estruturas paralelas con obxectivos específicos e financiamento autónomo que se realimentan mutuamente e permitiron ir aumentando un equipo de persoas que traballan todo o ano. Así, en 1999 naceu a Agência da Curta Metragem, unha axencia de vendas hoxe coordinada por Joaquim Pedro Pinheiro que promove e difunde en todo o planeta as curtametraxes portuguesas con cifras dignas de admiración: en 2023, case 3200 exhibicións de filmes ante un total de máis de 150000 persoas. En 2005 inaugurouse a Solar, galería que pon o foco na intersección do cinema con outras artes e conta cun servizo educativo para dinamizar as exposicións. No mesmo edificio da Solar está a Loja das Curtas, unha libraría especializada en cinema e artes visuais que abre co mesmo horario da galería. O festival mesmo chegou a producir filmes notábeis no marco do proxecto Estaleiro, do que xurdiron obras de cineastas coma Thom Andersen (Reconversão, sobre o arquitecto Eduardo Souto de Moura), João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata (Mahjong) ou Lois Patiño (Noite sem distância). E sempre, á volta de todo, a intención expresa de moverse entre a celebración do contemporáneo e a memoria do cinema nun diálogo fértil entre pasado, presente e futuro. Para Mário o crecemento estivo sustentado "nos varios proxectos, en ter unha equipa que se vai renovando mais tamén se vai consolidando ao mesmo tempo, vaise tornando máis eficaz e capaz de imaxinar solucións creativas para as dificultades que xorden. Esa dificultade obrigounos a concorrer a apoios desde o principio, a baternos contra equipos máis numerosos e xente máis experimentada". Para alén dos apoios principais, as achegas dos patrocinios privados son moi pequenas, "1500 euros de aquí, 2000 de alí", que nin sequera cobren o 10% dun orzamento total que se move arredor dos 250 mil euros. "Agora estase aproximando aos 300 mil", precisa Nuno, mais segue a ser unha cifra modesta comparada con festivais españois cunha programación moi inferior, en todos os sentidos. "O apoio que existe para os festivais de cinema en Portugal ten o mesmo valor desde hai quince anos", engade. "Canto custaba un café quince anos atrás, ou un billete de autocarro?", pregúntase Mário. "Todos os anos temos que inventar novas fontes de financiamento. Acadar 1500 euros para un premio implica unha serie de correos electrónicos, unha serie de propostas, unha serie de reunións, de insistencias. Para cada unha que conseguimos temos que facer, non quero exaxerar, vinte propostas parecidas". "En España", apunta Miguel, "hai festivais cuxo orzamento daría para pagar case todos os festivais portugueses xuntos. O teito do apoio do Instituto do Cinema e o Audiovisual (ICA) a un festival en Portugal son 100 mil euros, nós fomos os mellor puntuados varias veces e ese é o apoio máximo posíbel". Resulta así que para o Curtas acaban por ser moi relevantes os ingresos propios procedentes da billeteira, as vendas da Agência e as inscricións. "Nunha historia de 32 anos é absolutamente extraordinario que un festival coma este nunca conseguira ter un patrocinador principal". Dar voz ás producións Cando naceu o festival apenas se facían curtas no país. A evolución do certame correu en paralelo á evolución da produción de curtametraxes e a aparición dos primeiros concursos do ICA. Parece dificilmente discutíbel a súa pegada en todo ese proceso, e non digamos xa na proxección mundial do cinema portugués, mais os directores practican unha sabia humildade respecto da importancia do Curtas para a creación nacional. "Nós non podemos dicir iso", afirma Nuno. "Axudou, estivo ao lado, tivo un papel, deu palco, deu voz, contribuíu para a visibilidade a través da Agência. Obviamente que estamos asociados a todo iso, mais non podemos dicir que fomos nós". Para Miguel "hai sempre unha parte de sorte, de estar no momento certo e no local certo. Cando nós comezamos non imaxinabamos que habería todo ese boom do cinema portugués e das curtametraxes". Mário discrepa. "Cando creamos o festival, no inicio dos anos 90, acho que nós acreditabamos aínda na posibilidade dun país un pouco mellor, eu polo menos tiña esa esperanza. Despois non aconteceu, agravouse a brecha entre os ricos e os pobres. A realidade social xa non é tan visíbel, xa non é tan visíbel que os portugueses viven mal, mais viven mal. Nos 90 había unha idea de que Portugal ía progresar e iamos chegar a Europa, mais continuamos na cola e continuaremos así durante moitos anos. Temos moitas débedas por pagar. A xente... ten diñeiro para gozar da cultura, ten suficiente tempo libre?". Sobrevoa no aire a pregunta de como deberá ser un festival de cinema dentro de cinco ou dez anos, nun contexto de fraxilidade para a exhibición colectiva en beneficio do capitalismo audiovisual doméstico das grandes plataformas. Para Miguel "o principal desafío do futuro é seguir evolucionando e crear unha estrutura que consiga manter unha equipa especializada, que faga un traballo de calidade e que sexa pagada decentemente. Ese é o futuro para min. A seguir veñen os filmes e todo o resto, mais o grande desafío é ese". Nuno repara na ampla presenza da xuventude nas sesións, o rexuvenecemento da audiencia, que contrasta coa experiencia cotiá das salas comerciais nas que nunha estrea coma a do último Nanni Moretti "eu son a miúdo a persoa máis nova", ironiza Miguel. O financiamento do cinema en Portugal non depende directamente dos orzamentos do Estado, senón dos ingresos obtidos obtidos por taxas pagadas pola publicidade e os operadores audiovisuais. "A publicidade existe porque nos medios as persoas están vendo algunha cousa, se non non verían esa publicidade. Por tanto, ten que haber contidos", reflexiona Mário, "e é natural entón que unha parte dos lucros na publicidade sexa investida nos contidos. Ningún portugués paga impostos para que haxa cinema ou festivais de cinema. Os festivais de cinema van existir sempre, mesmo que as salas estean baleiras, porque son dous universos distintos". O cinema como arte popular Pregúntolles, para rematar a conversa, que escollan os seus momentos favoritos das máis de tres décadas de historia. Mário Micaelo decántase polo encontro, en 1999, entre Manoel de Oliveira e o ruso Aleksandr Sokurov. "Removeume, foi unha alegría interior aquel abrazo sentido entre os dous". Dunha época máis recente pon o foco na produción dun filme-concerto, The Dockworker's Dream (O soño do estibador), a colaboración en 2015 entre o cineasta Bill Morrison e a banda musical Lambchop, liderada por Kurt Wagner. Morrison traballa principalmente manipulando película preexistente e iso supuxo un longo traballo na escolla dos materiais e a súa preparación e dixitalización. "Para min foi unha experiencia que me deu moito gozo. Foi un esforzo terríbel, mais acho que toda a xente saíu moi satisfeita co concerto. Foi moi gratificante". Para Nuno a elección dun momento especial ten que ver sempre con cuestións íntimas, persoais. "Hai algo nostálxico en todo iso, dun certo tempo que se perdeu, de certas situacións. Tal vez fique coa visita do Artavazd Peleshian, as peripecias, todo o proceso, a súa estadía en Vila do Conde". O seu paso pola segunda edición do Curtas foi decisivo para a historia do festival, un fito que o catapultou e "lle outorgou un respecto enorme de toda a comunidade e a industria do cinema portugués perante nós", amplía Miguel. "Na cerimonia de clausura dese ano Pedro Costa, que formaba parte do xurado, subiu ao palco e dixo que nós trouxeramos unha das maiores figuras do cinema, non lembro exactamente as súas palabras", conclúe Nuno, "mais foi un discurso de eloxio, dixo que era o mellor festival que existía no país". Miguel Dias reivindica o cinema como arte de masas. "Gosto de ver o cinema eminentemente como unha arte popular para moita xente, que atrae persoas. Adoro ver as salas cheas, para min é un grande pracer cando a sala do Teatro Municipal está a rebentar e é unha tristeza cando a vexo con pouco público, porque ás veces encontro que hai cousas que merecían moitas máis persoas. Por iso escollo o momento máis popular de sempre da historia do festival, que foi a estrea en 2015 das tres partes de As 1001 Noites do Miguel Gomes. Un acontecemento incríbel".