Luandino Vieira: A liberdade, erguer o Estado de Angola (1972-2024)

Na metade do mes de xuño de 1972, comunícanlle a Luandino Vieira oficialmente a concesión da liberdade condicionada, e coa súa a de António Jacinto (Luanda, 1924-Lisboa, 1991), poeta e político, primeiro ministro de cultura da República Popular de Angola. Remataban catorce anos de presidio. Obrigados a residiren en Lisboa durante cinco anos, sen calquera licenza para saíren da capital. Agarda na vila de Tarrafal a chegada desde Angola da súa muller, Ermelinda, e do fillo, Alexandre; en dúas semanas viaxan xuntos para Lisboa. A familia instálase en Linda-A-Velha, e aínda que sabe que o teñen vixiado (a PIDE), recupera o activismo político integrándose nunha célula clandestina do MPLA chamada "Comité Quatro de Fevereiro". O editor Joaquim Soares da Costa, das Edições 70, dálle emprego na súa editora. Linda, a súa esposa, a bancaria que fora trasladada pola entidade crediticia na que desenvolvía a súa profesión de Luanda a Lisboa, comeza a traballar nunha nova sucursal, nos baixos dun hotel de luxo, creada para ela polo rexeitamento que xeraba nos seus colegas de emprego o seu vencello co “traidor a Portugal” Luandino. Era tal o control policial que foi obrigado a declarar por “abandono da cidade, xa que fora xantar co escritor Manuel Ferreira ao lugar de Algès, mesmo á beira de Lisboa. Eis o control dos bufos da policía política que non había lugar en Lisboa que non estivese controlado pola PIDE”. O control da policía política era tal que a reedición de 'Luuanda' supuxo unha forte sanción económica para Edições 70 En 1972 a editora na que traballa decide publicar unha nova edición, revisada polo autor, da obra Luuanda que chega a ser distribuída e ben vendida durante unha semana, ao fin da que a censura decide secuestrala e multar cunha forte sanción económica ás Edições 70, que se negan a pagar, alargando con recursos e campañas de solidariedade o proceso político administrativo ata o 25 de abril de 1974, no que se mobilizan os militares para dar cabo á ditadura. O movemento dos militares de abril cólleo de camiño ao traballo na editora, sorprendido e temeroso daquel amplo dispositivo de militares polas rúas, só durante a mañá é consciente do significado liberador daquilo, do que o informan os “tipógrafos da gráfica na que eu estaba corrixindo probas de imprenta, mesmo se riron dos meus medos porque xa escoitaran os comunicados do Movimento das Forzas Armadas, e sabían que a multitude ía indo cara A Baixa de Lisboa acompañar o capitán Salgueiro Maia e os seus homes e decidimos ir todos para o Largo do Carmo, só fun antes diso á procura do meu fillo á escola”. Na súa opinión, a guerra colonial entre 1961 e 1974 “foi determinante no fin da ditadura, porque se non fose a guerra, determinados elementos non ían rebelarse contra o réxime salazarista, a rotación do persoal militar non era abondo para gañaren a guerra nin sumando continxentes non profesionais, iso foi orixinando unha vaga de descontentamento que comezou por ser salarial, profesional, e acabou por virar nunha tomada política fronte ás baixas de morte e feridos, por parte de militares que xa actuaran en varias frontes e ficaban fartos daquilo”. O día 11 de novembro de 1975, rematada a guerra de guerrillas mantida desde o 4 de febreiro de 1961, e como resultado do "Acordo de Alvor" do 15 de xaneiro de 1975, ao que asiste Luandino Vieira, proclámase a independencia, por unanimidade das principais forzas opositoras ao colonialismo, o FNLA, a Unita e o MPLA, sendo o poeta e médico António Agostinho Neto o primeiro presidente da República Popular de Angola. Luandino regresa a Luanda tres días despois da Conferencia de Alvor (Portimão), na que está presente, onde se determina a creación do novo estado de Angola, no que vai asumir diversas responsabilidades na transición e na constitución e desenvolvemento da República Popular. Nestes anos de liberdade recuperada publica varias das obras iniciadas no Tarrafal: Duas Historias (1974); A vida verdadeira de Domingos Xavier (1974); Velhas Estórias (1974); No antigamente, na vida (1974); Nós, os de Makululusu (1974); Vidas Novas (1975)... Vieira foi o encargado de crear e poñer a andar a televisión popular de angola “Moitas veces fun tratado por fillo de colono, e tiven que asumir iso, mais o que interesa con todas as persoas non é o que el é, o importante é o que el fai con aquilo que el é, iso é o que conta, e eu púxenme ao servizo do MPLA, todos regresamos para Angola, ex presidiarios, estudantes, exiliados, profesionais... porque era precisa moita xente para facer un país novo”. Desde o 1 de marzo de 1975, é membro do Consello de Administración da Radio Televisión Portuguesa de Angola, que logo vai virar en Televisión Popular de Angola, ocupándose da súa Dirección. “Cando chego encontro unha televisión portuguesa en Angola, moi precaria, iniciática, ao servizo das forzas armadas; era un asunto do que eu non sabía nada, a primeira vez que escoito a palabra 'vídeo' é estando xa dentro da súa organización, antes diso nunca tiña entrado nunha televisión. Substituín o presidente do consello de administración da RTP (Rádio e Televisão de Portugal), e tocoume terminar a construción da emisora e poñer o sinal no ar, en outubro dese mesmo ano 1975, logo formamos rapaces novos para que fosen collendo o oficio e asumindo as responsabilidades, eu estiven até o ano 1979”. Construír a República Popular de Angola A seguir encoméndanlle a organización do Departamento de Orientação Revolucionària do MPLA, en 1979, “un nome soante mais que non ten nada a ver co asunto”. No marco dun partido marxista, gobernante, con intensas relacións políticas coa Unión Soviética e Cuba, e xa abertamente enfrontado coa Unita (apoiada polo goberno do apartheid da África do Sul) e o FNLA (que tivo apoios do USA), “aquilo foi un asunto de carácter meramente organizativo, chamáronme para iso, para preparar xente, para organizala. Isto interesa na secuencia do importante que é estarmos preparados para facer as transformacións que teñamos que facer en cada momento; a acción de goberno non se improvisa, execútase o plan organizativo, e asumín o destino como algo que hai que facer cando é necesario facelo. Daquela era necesario estarmos preparados para facer todas as mudanzas; no caos é simple mudar cousas, mais a organización das transformacións precisan metodoloxía e preparación para que saian como é preciso”. A experiencia de formar mocidade nas tarefas da televisión serviron de moito, o partido, concretamente o presidente Agostinho Neto, pensaba que precisaban darlle unhas voltas ao asunto da formación e achou que sería de utilidade o Luandino, na nova encomenda, “da que eu era o responsable mais que foi un traballo colectivo, como adoita acontecer sempre. No fondo foi organizar toda a base da comunicación social con cinco ou seis empresas estatais como a radio, a televisión, a axencia de noticias, o xornal... que en conxunto eran o soporte do Ministerio da Información, da comunicación social. Había unha tendencia a mesturar todo, e tiñamos que organizalo dándolle a súa personalidade e estrutura independente a cada unha delas; unha vez feito iso ficaba o resto: organizarmos o cinema, crear unha industria e desenvolver a súa función cultural con proxeccións polas terras do interior a onde nunca tiña chegado a cinematografía; fundamos o que foi o Instituto Angolano de Cinema, estiven nese comando entre 1979 e 1984”. União dos Escritores Angolanos En decembro de 1975, unha nova estrutura cultural e profesional é fundada co prace do presidente Agostinho Neto, poeta, sendo unha idea de Luandio Vieira como sempre recoñece publicamente o seu colega Pepetela: a União dos Escritores Angolanos (UEA). Os que inscriben a asociación, contando coa complicidade dos restantes escritores angolanos, son António Jacinto, Agostinho Neto, Costa Andrade, Arnaldo Santos, Manuel Rui Monteiro, Pepetela e o propio Luandino Vieira. Foi a primeira grande editora de Angola, publicando libros subvencionados polo Estado que eran vendidos a prezos simbólicos na procura de crear hábitos lectores. “Eran moitos os escritores que loitaran pola independencia, entre o día 11 de novembro, data oficial da Independencia, e o 10 de decembro dese mesmo ano, que eu saiba, nada foi feito en termos de institucións, era urxente crear todas as estruturas do novo Estado da República angolana, por iso urxía proclamar organismos como a Unión dos Escritores Angolanos, da que fun membro da comisión organizadora e nas primeiras eleccións, o seu primeiro secretario xeral, entre o 1975 e 1992”. Compaxina ese cargo co de secretario xeral adxunto da Associação dos Escritores Afroasiáticos. A União de Escritores angolanos, detrás de cuxa creación estivo vieira, foi a primeira gran editora angolana Son anos nos que se resente a súa dedicación á escrita literaria, anos de facer apuntamentos, proxectos, de procurar vagas para a creatividade que nunca chegaba, responsabilizado da edición dos libros que publicaba a União de Escritores. “Á partida tiñamos xa unha boa cantidade de libros distribuídos entre os nosos militares que estaban na guerra civil, combatendo á Unita e ao FNLA, chegábanlle á fronte de combate os libros do Pepetela, ou doutros compañeiros, e eles tiñan que ler aquilo, o prezo de cada exemplar non pagaba nin o custo do papel, mais era un obxectivo do MPLA elevar o nivel de cultura literaria da nosa xente, e había que facer o traballo colectivo, non daba o tempo para pensar en min mesmo”. Non hai maneira de escoitarlle calquera queixa arredor de ninguén, nin dos camaradas que o trataban por fillo de colono, nin dos carcereiros que procuraban crebar a súa resistencia; nunca saíu da súa boca calquera frase de desagrado polo tratamento de marxinación pola súa condición de branco e portugués solidario cos pretos anticolonialistas, nin máis tarde pola súa condición de branco que “non daba ben” na Dirección dunha nova República de pretos. Poño o foco neste punto e para facerme comprender dígolle que na súa traxectoria vital hai un punto de frade, de calma filosofal zen que semella “non ser deste mundo”, dígolle que aparenta case un estoico. Recusa ese punto de vista (meu, non del) e asegura que non ten queixas persoais, “non teño nada do que me vangloriar, nin nada do que avergoñarme, vivo con total desprendemento por cuestións materiais, teño todo canto preciso, non hai nada polo que eu sinta que teña que prexudicar a terceiros. Se alguén pretende amolarme con iso de branco e portugués, eu teño unha resposta automática, pregúntolle logo: 'Ti es preto e angolano, porque nacestes lá? Tes unha república independente que che caeu das nubes? Que fixeches ti por iso, nada, non é? Pois eu non tiña que facer nada, podía deixarme estar, mais fixen o que fixen porque aquela era a miña terra, a miña cultura, o meu país... onde me formei, loitamos por aquilo porque pensamos que era o correcto e até hoxe continuamos a acreditar niso. A miña nacionalidade foime dada pola miña contribución á independencia nacional, só teño unha, un único pasaporte: son angolano de nación'”. Un nacionalista de esquerdas, consecuente. Vive con dor a guerra civil que se desenvolve entre o 11 de novembro de 1975 e que só vai rematar o 4 de abril de 2002, conflito interno que comeza co rexeitamento do MPLA polo FNLA no que logo se involucra a Unita. Unha loita polo poder que frea o desenvolvemento do país polo que tanto levaba padecido. Arredor do ano 1991, comeza a pensar en que o principal do seu traballo estaba consolidado nas estruturas do Estado, a República Popular de Angola xa estaba en marcha e o seu concurso podía ser dispensado. “En 1992 votamos e o MPLA volve gañar as eleccións, sendo eleito como presidente José Eduardo dos Santos, co control de organismos internacionais que verifican a limpeza do proceso democrático, por máis que a Unita volveu a non aceitar o veredicto dos observadores; da miña parte todo estaba a funcionar ben, achei que era o momento de pegar nos meus papeis e pórlle orde á papelada. Danme unha bolsa por un ano, para arranxar os meus escritos e decido vir a Portugal, onde veño vivir coa miña nai... Achando que ía ser algo temporal, eu xa estou xubilado e non teño presa nin necesidade imperiosa de volver”. Prémio Camões Pasa a vivir nun antigo convento de Vila Nova de Cerveira, co seu amigo o escultor José Rodrígues, e no ano 2006 provoca unha nova polémica, unha vez máis sen intencionalidade ningunha da súa parte. Concédenlle o Prémio Camões, o de maior prestixio da literatura en portugués, moi ben dotado de diñeiro (250.000 euros), logo de agradecer o recoñecemento rexeita o premio sen dar oportunidade a rectificar a súa decisión. Explícanos as súas razóns: “Eu fun educado no respecto ao traballo dos demais, ese premio é para unha grande obra dun escritor, e eu había máis de trinta anos que non publicaba nada. Non se premiaba unha traxectoria, nin o conxunto da obra dun escritor. Outros anos déronllo ao Pepetela porque el cada ano escribe e publica un libro, fártase de traballar e, si señor, el é quen o merece, xunto con outros, con certeza hai mais de cen escritores brasileiros, angolanos ou de onde queira que sexa que merecen ese premio. De maneira que foi por respecto a ese principio que está mesmo no sentido das bases fundacionais dese Prémio Camões”. Vieira foi galardoado co prémio Camões, que rexeitou, e recibiu o premio Follas Novas do libro galego Desde entón escribe e publica sen pausa, contos —História da baciazinha de Quitaba (1986), Fábulas angolanas (2019)—, novelas —Nosso Musseque (2003), O livro dos rios, 1º volume da triloxía De rios velhos e guerrilheiros (2006) ou O Livro dos Guerrilheiros (2009)—, literatura infanto xuvenil —A guerra dos fazedores de chuva com os caçadores de nuvens. Guerra para crianças (2006), Kaxinjengele e o Poder (2008), Puku Kambundu e a Sabedoria (2009); Ngola Mukongo e a Justiça (2009); Xingandele, o Corvo de Colarinho Branco (2010), Kaputu Kinjila e o Sócio dele Kambaxi Kiaxi (2010), Diamandondo, o Morcego dos Três Nomes (2013), Katubia Ufolo, o Pássaro-Serpente (2015)—, e mesmo é editor de poesía en Poesia - João-Maria Vilanova (2007). Na súa actual moradía en Vila Nova de Cerveira, mesmo ao pé do río Miño, fundou en 2010 un emprendemento cultural, vencellado ao mundo do libro, as artes plásticas e a poesía: A Porta XIII, onde mantén actividade constante con persoas e colectivos culturais galegos, como a tradutora María Alonso Seisdedos, a etnógrafa Helena Pousa, ou Edicións Positivas, que adoitan facer presentacións das súas obras neste espazo de cultura acaroada nun proxecto chamado “Movendo marcos”; ou con membros de Culturmar, a entidade que coordina as diferentes asociacións que se ocupan da cultura marítima e fluvial, e onde se presentou a revista Nova Ardentía desta entidade. Galiza recoñeceuno, no ano 2021, co Premio Follas Novas do libro galego. Escritor Galego Universal, da Asociación Galega de Editores, tamén foi distinguido como Arraiano de Honra. Luandino Vieira deixa correr a vida, co vagar dun laico franciscano e noventa anos feitos, coa vista pousada no pasar do río, as saudades de Luanda, e as amizades transfronteirizas. Acariña o proxecto de editar unha colección de poesía de escritores das antigas colonias portuguesas, Portugal, Brasil e Galiza, en parcería co editor Francisco Macías, na perspectiva de afondar nas relacións culturais entre Galiza e Portugal. Impresiona o seu exemplo de cidadán entregado ás causas nas que acredita, sen a mínima renuncia á memoria política, literaria, cidadá, familiar... sen creba do ideal de soberanía nacional para Angola, sen claudicar do soño da Independencia, sen permitirse tronzar polos medos, as torturas ou o illamento na prisión.