Luando Vieira, compromiso e resistencia

Nace como José Vieira Mateus da Graça, en Lagoa de Furadouro, Ourem, Portugal, en 1935, nunha familia formada por un zapateiro e unha labrega que emigran por razóns económicas a Angola cando o neno ten tres anos. Só en 1959 regresa á terra da avó para coñecela. Non atendeu o consello paterno de “non meterme nunca en política”, se acaso foi por iso mesmo que nos primeiros momentos cando estivo preso, “o pai non quixo visitarme por eu estar do lado dos pretos”. En Luanda tiña o pai, agora virado en mestre zapateiro, un obradoiro no que Luandino aprende o oficio artesanal que logo lle vai servir nos longos anos de prisión. Vive a familia nun bairro “fronteirizo entre o de residencia dos colonos e onde moraban os patróns do pobo angolano, era un lugar de xente mesturada, todo xente que traballaba, ninguén nese bairro vivía de rendementos”, un mundo de pequenos funcionarios, traballadores manuais, nunha cidade de arredor de corenta mil habitantes, perfectamente definida entre A Baixa, onde “moraban os colonos, aqueles que exercían o espolio real da colonia, onde estaba o comercio, a banca e os servizos e a Cidade Alta, onde estaba o poder, o gobernador, a facenda, o hospital, e arredor diso barrios novos que van formándose coa chegada de novos colonos. Ese é o lugar, a cidade, no que comeza a tomada de consciencia política, nunha escola na que non existía “segregación racial tal e como a entendemos hoxe, era máis de base económica”, os desfavorecidos xa non entraban no proceso escolar regulamentado, “cando eu estou no quinto ano de escolaridade, imaxina que de setenta alumnos só oito ou dez eran negros ou mestizos” polo que, sendo tan minoritarios, xa non daba lugar a seren sometidos a un réxime de segregación étnica, iso xa viña imposto polas condicións socioeconómicas. Dende 1940 é amigo de futuros dirixentes do MPLA, como António Cardoso, orientados por António Jacinto, cos que comeza a súa actividade escrita e xornalística en medios artesanais, manuscritos, como O Gaiato ou A Voz da Quinta... A conciencia política chegoulle da xeración anterior á súa, a dos escritores e dirixentes do MPLA, António Jacinto (Luanda, 1924-Lisboa, 1991) ou António Agostinho Neto (Angola, 1922-Unión Soviética, 1979) que serán, respectivamente, ministro de Educación e Cultura e o primeiro presidente da República Popular de Angola (1975) e outros dirixentes do Movemento Popular de Libertação de Angola que tiñan uns quince anos máis que a súa xeración, que estaban politizados por lecturas dos precursores do movemento nacionalista angolano. Con todo, o proceso de escolaridade era o propio dun país colonizado, “olla que eu sabía todos os ríos de Portugal, mais ningún río de Angola, sabía todas as terras de Portugal e nada do territorio angolano; na Biblioteca tiven acceso ao mellor da literatura portuguesa que eu quixen ler, como o Eça de Quiroz, os textos das Peregrinações do Mendes Pinto ou as Crónicas do Fernão Lópes, ese tipo de historiografía, epopeas, mais que no mínimo estaban ben escritas. Despois pasáronnos, os camaradas de ideas, historias de Angola do século XIX e textos doutro tipo, máis políticos, non da oficialidade, lembro que o António Jacinto prestoume para eu ler As uvas da ira, de John Steinbeck... aquilo era outra cousa!”. Cando lle preguntamos pola súa adscrición ao MPLA, ten clara a resposta: “Nós non adherimos ao MPLA, porque iso estaba no exterior; a nós, á mocidade da miña xeración, uníanos unha palabra de orde: Independencia! Portugal non pode mandar máis tempo aquí. E máis nada. Iso é o que compartiamos toda a xente, dende os idosos que aínda facían e espallaban os panfletos, ata os mais novos, como no meu caso, que cando fomos recrutados, en 1956, para facermos o Servizo Militar obrigatorio, pensabamos unicamente en formarnos como soldados e adquirir coñecementos diversos". Esa foi en boa medida a instrución que o propio Partido Comunista daba aos seus afiliados, non recusarse á instrución militar e mesmo á participación na guerra colonial para facermos dela unha oportunidade para a destrución, dende dentro, das estruturas imperialistas e colonialistas. Colocado fronte á alternativa doutra militancia da extrema esquerda portuguesa, como a UDP, que optaba polo rexeitamento da guerra colonial, pola deserción e a insubmisión, collendo o camiño do exilio, asegura que non comparte esa determinación, respectándoa. No seu caso fai a instrución militar en 1956 e acepta ser recrutado no servizo militar obrigatorio ata 1958, onde dá aulas de alfabetización a soldados, aprende técnicas de cartografía e traballa na biblioteca do Quartel General de Luanda. Outras formas de participación político culturais teñen que ver coa organización, na Sociedade Cultural de Angola, de cineclubes, concertos de música popular angolana, conferencias, actividades, exposicións... “Eran espazos de resistencia ao colonialismo e ao salazarismo que acababan por ser pechados pola policía”; un caldo cultural que xeraba discusións de tipo político, que ía formando xente para irlle dando a remuda aos activistas máis vellos, “a miña primeira actividade de insurrección debeu ser en 1956: correr atrás dun autocarro, levando nas mans un cartaz da oposición democrática ao réxime, para colar na traseira do bus e que a xente ficase lendo as consignas que alí estaban pintadas”. Logo viñeron outras, non moitas porque pronto foi apresado, daquela escribe contos, pequenas historias que publica en revistas e xornais. Da súa primeira obra publicada, A cidade e a infância, en 1957, no mesmo día en que foi impresa apareceu a policía e saqueou todo na tipografía, en Luanda, “todo, non ficou nada! Arrasaron mesmo coa composición, as probas, o papel, acho que salvamos dous ou tres exemplares que saíran da gráfica no día anterior”. Daquela comezaba a efervescencia da clandestinidade e a reacción da represión. “Cando fun preso, en 1959, mantiven a liña defensiva de que eu só estaba na contestación pola falta de democracia e no apoio electoral ao opositor Humberto Delgado, que do asunto da independencia de Angola eu non sabía nada”. O que lle vai ser de utilidade desta vez, xa que naquela parte do mundo as actuacións duns e outros (oposición democrática e proceso de independencia nacional) eran coordinadas porque semellaba que a caída do réxime de Salazar ía ser pronto. É detido e encarcerado en xuño de 1959, e o tribunal resolve deixalo en liberdade ao considerar que está unicamente implicado na “oposición democrática”. Aproveita para viaxar a Portugal, a onde retornaran o pai e a nai, para coñecer as avoas e regresa nos primeiros días de 1960 para casar con Ermelinda da Conceição Oliveira Cunha, Linda, quen logo vai mudar o seu nome polo de Linda Graça; no ano seguinte nace o seu fillo António Alexandre Graça, Xexé. Publica o seu libro de contos A Cidade e a Infancia (1960). Logo duns anos de formación tecnolóxica, comeza a traballar nunha compañía que fornecía maquinaria pesada para a construción de encoros no río Quanza. Colabora no Jornal de Angola e coa Revista Cultura que “publicaba poesía angolana, cando a discusión enfrontada era que aquilo era poesía portuguesa rexional”. De 1961 son as súas obras Duas Histórias de Pequenos Burgueses e Os meninos de Busseque, contos, e o romance A vida verdadeira de Domingos Xavier, coa que pasa a ocupar un lugar destacado na literatura de Angola e na escrita en portugués. Viaxa a Lisboa por traballo e vai ser novamente apresado pola PIDE (Polícia Internacional e de Defesa do Estado), a policía política secreta portuguesa, en novembro de 1961, en Lisboa, ficando preso ata 1964, en diferentes cárceres de Angola. En xullo de 1964 é levado ao Tarrafal, xunto cos seus compañeiros de proceso: António Cardoso e António Jacinto. As acusacións das que son declarados culpábeis son esclarecedoras dos temores do Estado Novo: “crime contra a segurança externa do Estado, por intentar por qualquer meio violento ou fraudulento separar a Mãe-Patria ou entregar a qualquer país estrangeiro todo ou parte do territorio portugués, ou por qualquer desses meios ofender ou puser em perigo a independência do país”. É condenado a cumprir 14 anos de prisión, que comezaran en diversos cárceres de Angola e logo no campo de concentración do Tarrafal, tamén chamado o Campo da Morte Lenta, na illa de Santiago do arquipélago de Cabo Verde. Un centro de reclusión programado para illar e destruír psicoloxicamente os presos políticos que militaban nos procesos de independencia de Angola, Guiné e despois Cabo Verde, ou nas guerras coloniais desas tres ex colonias de Portugal, dotado de cela de eliminación, isolamento exposto ao sol. “Un lugar árido, seco, no que fomos depositados, arrombados, para procuraren que pasados uns anos a nosa resistencia psicolóxica e física crebase, polas propias condicións de insalobridade e falta de hixiene, e polo isolamento, que no meu caso foi por máis dunha década. Algúns fomos dar alí por decisión dun Tribunal, outros por simple determinación administrativa, acusados de calquera cousa, terrorismo, crime, violencia, sei lá... Todos eran considerados perigosos polo réxime, porque sabían ler, escribir, estaban escolarizados, eran universitarios... e tiñan amosado algún tipo de simpatía con camaradas que estaban no exterior militando no MPLA, na UNITA, ou no FNLA, iso era abondo para ir dar naquel lugar”. Neste campo estiveron arredor de cen angolanos e cen guineanos, e arredor de vinte caboverdianos. As condicións de vida non podían ser alteradas dentro del, as familias, cando era posible, “enviaban diñeiro para nós podermos mercar produtos básicos como pasta dentífrica, algunha verdura, ou pezas de froita que vendían mulleres labregas da aldea, Chão Bom, na porta e sob vixilancia dos gardas”. Durante anos mantivo unha relación “comercial” que foi virando en confianza mutua e amizade cunha muller labrega da zona, a señora Ana Tchuntchum, que vendía produtos da terra á porta da prisión, co pasar dos anos será ela a depositaria clandestina de moitos dos escritos, textos literarios ou memorialísticos, feitos nos anos de cárcere, moitos deles publicados no ano 2015, pola editorial Caminho, co título Papéis da Prisão, unha obra que supera as mil páxinas e constitúe unha crónica do espanto, dos espazos do deterioro e destrución da resistencia ao colonialismo portugués en África. Unha das experiencias tremendas dos presos no Campo do Tarrafal ten que ver co paulatino, lento e inexorable abandono no que se sentían os penados, o mesmo Luandino describe a situación como desalentadora “e de vagariño mas vas sentindo o isolamento, da xente que te apoiaba, da veciñanza, dos camaradas, da familia, da túa parella; ás veces non é abandono real pola súa parte, é pola determinación do réxime programado de non contacto co exterior, a censura era total... Envíos que (non) chegan de fóra, cartas, libros, diñeiro, pacotes... todo intervido, iso fai con que tu propio, na túa cabeza, vaias sentindo ese isolamento que chega a ser un enorme desespero...”. Nunca deixou de narrar, contos, textos curtos, ideas, sentimentos e algunha novela. Cos poucos cartos que tiña mercaba papel e esferográficas para escribir en cadernos escolares. Aos gardas enredábaos dicindo que eran cartas para a familia, cando menos ata que un dos seus libros provoca, sen o seu coñecemento, un escándalo enorme na sociedade portuguesa. En 1964 publícase en Luanda a obra que vai marcalo como o gran escritor que é: Luuanda, que merece o recoñecemento da Sociedade Portuguesa de Escritores (Portugal) que no ano seguinte lle outorga o Grande Prémio de Novelística, o que vai provocar un trebón no réxime fascista portugués. Antes, xa lle fora concedido o Premio Mota Veiga, en Angola. Luuanda publicouse con pseudónimo literario, cando se lle outorga o Premio da Sociedade Portuguesa de Escritores e se revela que en realidade é unha obra do preso político José Vieira Mateus da Graça, o Estado portugués entra en choque e comeza unha serie de accións de fustigamento contra os membros do xurado, sendo detidos e encarcerados algúns dos membros da súa directiva, escritores que presidía Jacinto do Prado Coelho, e o mesmo presidente do xurado, o escritor Augusto Abelaira; a SPE padece un grave asalto con vandalismo da súa sede, que fica inutilizada. A resultas desta concesión mesmo é decretada a extinción do gremio asociativo dos escritores. “Non sei se aquilo foi un feito que abalou o réxime, mas si acho que foi un petardo, un golo, ao réxime, o que na verdade foi determinante foi o descontentamento dos militares coa guerra colonial. Dende o premio xa puiden escribir moito menos, entón ocupeime en conservar e pasar para fóra o que xa estaba escrito, por vías clandestinas, sexa nas visitas da miña compañeira Linda, ou por Ana a muller que me vendía froita e que gardou todo sen lle contar nada nin ao seu marido; en canto saín da cadea entregoume todo o que fora gardando, ela que non sabía ler”. Case non escribe entre 1964 e 1967, mais consegue redactar obras que serán editadas anos máis tarde, como a que será un dos seus libros máis coñecidos, Nós os de Makulusu, que publicará en 1970. Oralidade e lingua propia: as "estórias" Luandino Vieira é fundamentalmente un narrador, un contador de historias, ás que chama “estórias”, que sendo máis longas que o conto non acadan a extensión da novela, coas que procura a afirmación identitaria do seu micromundo, a nación angolana, daquela en proceso de afirmación, e dende 1975 con estado propio, malia todas as inestabilidades e guerras posteriores á da liberación nacional (1961-1974) vai introducindo, conscientemente, nas “estórias” a oralidade tradicional angolana, narración popular que el deconstrúe para crear novas maneiras de contar que, sendo literatura de raigame popular é tamén altísima narración angolana expresada en lingua portuguesa, idioma aínda hoxe oficial en Angola, xunto con outras naturais. Mais integrando no portugués léxico e estruturas gramaticais en quimbumdo, lingua nativa que domina o vinte por cento dos naturais da República de Angola, sendo a terceira lingua máis falada, a propia da zona de Luanda, onde el aprendeu a falala. En moitas das súas obras editadas adoita acompañar o texto dun glosario explicativo, como fai en O Livro dos Guerrilheiros; Lourentinho, Dona Antónia de Sousa Neto e Eu; ou en A vida verdadeira de Domingos Xavier, entre outras. “Son textos nos que está a miña maneira de ollar o mundo, a miña ollada das persoas que habitan eses mundos; a escrita vén da visión que eu teño da natureza”. Ao longo de dúas horas de conversa, apenas me permite loanzas, que rexeita de plano, a el mesmo, nin pola militancia política clandestina, nin polo prezo en forma de cárcere que tivo que pagar, o seu contributo á construción da República Popular, nin sequera polos moitos valores que encerran os seus textos literarios. Un relatos de compromiso nos que non se evade das durísimas condicións polas que tivo que pasar, xunto cos seus camaradas do MPLA, nas súas estadías de prisión, describindo escenas de tortura: “Domingos Xavier se apoiou na parede da cela. Sentía o corpo frio, o sangue a correr agora muito depressa nas veias, o formigueiro nos pés e nas mãos a querer desinchar. Mas a camisa se colava nas feridas que o calvamarinho tiña riscado nas costas e nos lábios, rebentados, inchavam na cara toda de tal maneira que ainda o piscar dos olhos tornava-se doloroso. Mirou por entre as pálpebras fechadas e remelosas, o agente. Depois devagar, arrastrando seus pés e encostado na parede do corredor, avançou com o cipaio atrás sempre a empurrar”. Contrariado dígolle que non entendo como despois de tanto sufrimento non rematou sendo un resentido por tanta vida roubada... Comprende que os directores do Tarrafal cos que lle tocou nos seus anos de presidio, só eran funcionarios que facían o seu traballo. “Nunca conseguiron fender a miña resistencia nas ideas políticas, se ben houbo alturas nas que a miña enteireza psicolóxica pasou por momentos complicados, imaxina o que é saber que o menino que eu deixei con tres meses cando fun detido, xa tiña once anos e estaba na escola sen eu acompañar ese proceso, era durísimo; saber que a miña esposa tiña que continuar coa súa vida, sen eu poder axudala... en todas as familias ía acontecendo iso. A xente tiña que continuar coas súas vidas, é humano”. Reivindica e valora o papel das familias nos movementos de solidariedade e denuncia da situación dos presos, “os máis deles con dereito a saíren en liberdade vixiada unha vez cumprida a metade da condena, que non lles era concedida porque o Estado Novo achaba que ían continuar no activismo político”. Dedica o seu tempo a todo tipo de actividades que lle son permitidas: bibliotecario, zapateiro, axudante do cura, dando clases a presos analfabetos, estudando, escribindo, facendo estudos arredor do cancioneiro tradicional angolano... “Non imaxinas a transformación dalgúns camaradas que entraban sen saber muito de lingua portuguesa ou cultura, que nen ler sabían e ao fin do seu tempo de cárcere eran persoas moi valiosas para o proceso de independencia e a construción da República de Angola, mais tamén como seres humanos exemplares, e iso ás veces éranos pedida axuda para eles pola propia dirección do cárcere preocupada por manteren a orde interior”. Nos días próximos ao de Nadal do ano 1969, pide permiso á dirección do cárcere para mercar uns quilos de grans de millo e ofrecerllos como presente de nadal á súa vendedora, Ana Tchuntchum, que pon nun cesto por riba dos papeis manuscritos de obras principais da súa autoría, como Nós, os de Makulusu; Velhas Estorias; ou João Vêncio. Sabe que a liberdade non pode demorar moito máis tempo... e ten que comezar a pensar no futuro, no “Amanhà”, palabra de esperanza coa que titula cada un dos dezasete cadernos que encheu con textos nos catorce anos de cárcere: “Ontem, Hoje, Amanhà”... As ideas programáticas do MPLA 1. Rematar co colonialismo. Antiimperialismo. 2. Traballo en común coas restantes forzas políticas nacionalistas para a construción dun Estado Popular democrático, republicano. 3. Promover a igualdade e a non discriminación de maneira transversal: relixión, etnia, ideas, clase, sexo... 4. Unidade popular como estratexia e garantía da soberanía nacional angolana. 5. Dereito ao sufraxio universal, liberdade de información e de expresión. 6. Construción dunha República popular, laica e democrática. 7. Ensino gratuíto, obrigatorio, eliminación do analfabetismo. 8. A terra é propiedade de quen a traballa. Propiedade privada limitada, unha vez compensadas as indemnizacións. 9. Exército nacional, de carácter popular, sen bases estranxeiras en territorio propio. 10. Non aliñamento con potencias alleas ao Estado angolano. Extensión da paz e harmonía con todos os países que respecten a soberanía nacional e a non inxerencia nos asuntos internos da República Popular de Angola. Tiradas de diversa documentación programática do Movimento Popular de Libertação de Angola.