María Vázquez. A mestra na memoria

No ano 2019, o último que a poboación planetaria puido gozar con normalidade, sen peros nin matices, na compostelá praza do Obradoiro congregáronse 7.000 persoas que gozaron sen preocuparse de máscaras, distancias de seguridade ou códigos QR dos tradicionais fogos de artificio e do máis moderno espectáculo de luces e son que o acompaña, que estivo dedicado a lembrar algunhas das figuras femininas máis senlleiras da historia da cidade. Por suposto, absolutamente ningunha desas miles de espectadoras sabía que a súa vida estaba a poucos meses de cambiar para sempre, pero non moitas máis estaban familiarizadas cun deses nomes homenaxeados a carón de Rosalía de Castro ou as populares 'Marías', Maruxa e Coralia: María Vázquez Suárez, que curiosamente tamén recibía o alcume de Maruja. Mais, quen foi esa muller lembrada na maxestosa fachada da Catedral compostelá? O seu nacemento na capital galega foi circunstancial, pois alí estaba destinado o seu pai, o militar Joaquín Vázquez Fernández, cando en 1895 deu á luz Andrea Suárez Salgado. O primeiro, natural da parroquia de Vilaescura (Sober), formaba parte -tal e como revelan nun completo artigo titulado Que pouco vale unha mestra! Juan Sobrino Ceballos e Manuel Domínguez Ferro- do Rexemento de Cabalería Cazadores de Galicia Número 29, mentres que a segunda era a cantineira do cuartel. Apenas un ano despois do alumeamento da súa filla, Vázquez Fernández parte a combater na guerra de independencia de Cuba, onde permanece até 1899, onde non só esquiva a morte en batalla e enfermidades como a disentería, o paludismo, a febre tifoidea ou a tuberculose pulmonar que lle custaron a vida a miles de mozos galegos obrigados a entrar en combate, senón que regresa cunha condecoración no seu peito -e, co tempo, o título de capitán honorífico-, reintegrándose na vida civil exercendo diferentes traballos no sector do gas e a electricidade. Ao mesmo tempo, María ía medrando, e en 1909, con 14 anos de idade, ingresa na Escola Normal da Coruña -hoxe en día reconvertida nun espazo de intervención cultural e de usos múltiples baixo a dirección da Universidade herculina-, obtendo en 1913 o título de Mestra Superior. Tras case un lustro preparando as oposicións, en 1917 consigue unha praza na localidade castellonense de Xérica, pero o caos cos funcionarios e as cesantías propias da época da Restauración fai que nunca chegue a ocupala, o que leva o seu pai, un home moi comprometido politicamente, a denunciar en público nos medios de comunicación tanto a situación padecida pola súa filla como os endémicos déficits da educación pública na Galiza. Finalmente, en setembro de 1918, e non sen polémica, pois outra mestra recorreu sen éxito o seu nomeamento, María Vázquez Suárez é designada como profesora na escola de nenas da Pobra do Caramiñal, onde permanecerá durante os seguintes 12 anos, nun longo e tranquilo período de tempo no que opta a un traslado sen conseguilo vía concurso en lugares como Lugo ou Ferrol, así como a unha oposición para acadar unha mellora de soldo en Madrid. Non sería xa até 1929 cando alcanzaría finalmente o seu obxectivo, pois en decembro dese ano faise cunha praza de mestra na recentemente inaugurada Escola Número 2 de Miño, na comarca de Betanzos. María torna en prescriptora dos novos e modernos métodos pedagóxicos que propugnaba a Institución Libre de Ensinanza de Francisco Giner de Los Ríos, o rexeneracionista Joaquín Costa Larrégola ou o que fora presidente da Primeira República durante un período de mes e medio, Nicolás Salmerón O tempo da II República, un antes e un despois Como o actual, o que lle tocou vivir a María Vázquez foi un tempo de cambios de todo tipo: culturais, sociais e, sobre todo, políticos. Deste modo, apenas un mes máis tarde de conseguir o seu novo emprego, en plena ditadura de Primo de Rivera, este dimitía agravando así a crise dunha monarquía que só sobreviviría 15 meses máis, pois en abril de 1931, logo dunhas eleccións municipais, proclamábase oficialmente a II República española, finalizando así a máis de media centuria de Restauración borbónica. Convertida xa nunha muller madura, coas ideas moi claras, Maruja evoluciona substancialmente tanto no plano educativo como no político. No primeiro, torna en prescriptora dos novos e modernos métodos pedagóxicos que propugnaba a Institución Libre de Ensinanza de Francisco Giner de Los Ríos, o rexeneracionista Joaquín Costa Larrégola ou o que fora presidente da Primeira República durante un período de mes e medio, Nicolás Salmerón. Deste modo, aquel pequeno cuarto situado no segundo andar da Casa Consistorial de Miño tornou nun referente no que tamén se propugnaba -a diferenza do que era habitual na época- a adaptación dos ritmos e accións educativas ao nivel de desenvolvemento das crianzas, seguindo os postulados de María Barbeito, responsábel da introdución na Galiza do italiano Método Montessori. Ademais, eran frecuentes as excursións e saídas de estudos que organizaba coas súas alumnas, entre outros lugares á Construtora Naval de Ferrol, á tumba de Rosalía de Castro, á Catedral da súa Compostela natal ou ao monumento dos Mártires de Carral, onde as rapazas interpretaron o himno galego. Porque, se algo caracterizaba María Vázquez Suárez ademais da súa paixón pola ensinanza, era un fondo compromiso coa súa terra e coa súa clase. Iso foi o que a motivou a tornar nunha das fundadoras en 1932 da Agrupación Socialista de Miño, ano no que se converteu, segundo reflicten as crónicas da época, na primeira muller en falar en público nesta localidade da comarca de Betanzos. A defensa da infancia e do seu dereito a unha educación independentemente das súas orixes e posibilidades económicas foi o eixo central dunha concepción política na que tamén había espazo para a firme defensa dos dereitos das mulleres, como demostran os seus documentados contactos con asociacións feministas da época, casos da Liga Internacional de Mulleres Ibéricas, a Agrupación Feminina Republicana ou a Cruzada de Mulleres. Complementariamente, a acción sindical foi outra vertente relevante na súa traxectoria, militando nunha Federación de Traballadores da Ensinanza (FETE) -adscrita desde 1919 á socialista Unión Xeral dos Traballadores (UXT)- da que chegou a ser vicetesoureira, introducindo coas súas palabras a conciencia obreira en mulleres como as empregadas dunha importante fábrica téxtil en Présaras (Vilasantar). Esa dualidade política-educación foi unha das acusacións que os fascistas usarían contra ela en 1936, pero como explica a escritora e xornalista Montse Fajardo para Sermos Galiza, quen tivo a posibilidade de conversar con Rosario Paz, unha das súas alumnas naquel entón, esta sinalaba que María Vázquez "non facía ningún tipo de apoloxía política na escola, que era algo do que se lle acusaba moito". "Dicían que levaba as nenas a cantar cancións da antipatria ao lado da escola, pero Rosario defendía que eran cancións infantís normais, non políticas como sinalaban os falanxistas, que tamén a acusaban de meterlles as nenas o estigma rojo, até o punto de que o cura de Miño, Manuel Porta González, chegou a afirmar no expediente de depuración que se lle fixo que ignoraba por completo o que as súas alumnas aprenderan no relativo á súa formación intelectual, pero estaba seguro de que esas rapazas levarían toda a vida na súa fronte un estigma rojo que só lles desaparecería coa morte", engade Montse Fajardo. Por aquel entón atopábase na cidade da Coruña, onde foi detida a principios de agosto e trasladada até un cárcere de Pontedeume cada vez máis ateigado, pero que facía sitio nas súas insalubres celas con frecuentes 'sacas de presos' ou 'paseos' A represión de 1934 e o seu asasinato en 1936 Todo o seu accionar no mundo político e sindical sufriu unha súbita parada logo da durísima represión subseguinte ao movemento revolucionario de outubro de 1934. Desde ese momento, María Vázquez Suárez mantivo un perfil moi baixo, mais accións como o enterro civil da súa nai -algo menos que habitual naquela época-, falecida poucos meses antes, concretamente en xuño do 34, fixo que nunca abandonase o foco da superioridade. De feito, nun informe de xullo do ano 1936, a Garda Civil citouna como "destacada socialista" e "elemento perigosísimo". Con estas referencias, e no contexto de brutal represión que seguiu o golpe de Estado fascista do 18 de xullo, o seu destino estaba escrito. Por aquel entón atopábase na cidade da Coruña, onde foi detida a principios de agosto e trasladada até un cárcere de Pontedeume cada vez máis ateigado, pero que facía sitio nas súas insalubres celas con frecuentes 'sacas de presos' ou 'paseos', sendo a quenda da mestra compostelá o 19 de agosto -un día despois de que lle obrigaran a asinar un documento que a destituía como profesora en Miño- cando foi conducida até a praia de Bañobre, onde lle arrebatou a vida un grupo de falanxistas e gardas civís. Montse Fajardo apunta que "non se puido confirmar, pero está bastante cotexado que abusaron dela e que lle mutilaron os peitos". O seu pai, sinalado polas súas ideas esquerdistas, mais co aval que lle concedía a ollos do Réxime a súa condición de militar, tratou sen éxito de evitarlle á súa filla unha morte máis que segura. O seu fracaso nesa empresa sumiuno, segundo as persoas que compartiron con el os últimos anos de existencia, nunha fonda depresión da que nunca chegou a recuperarse. Desde entón, tornou practicamente nun eremita que pasaba os días refuxiado no que a veciñanza coñecía como "a casiña do capitán", unha sorte de cova de pastores en Penabión (Sober), próxima ao castro de Vilaescura, até que morreu en 1950. Mais Joaquín Vázquez Fernández non foi, nin moito menos, a única persoa afectada pola súa morte. Cando a súa afillada, María Victoria, soubo do asasinato, berrou con carraxe: "Non o merecía!". Segundo recolle o Consello da Cultura Galega no seu Álbum de Mulleres, esta lembra a "inxustiza" que se cometeu coa súa madriña, unha señora "de grandísima calidade humana" que pasaba con ela os veráns na casa familiar de Vilaescura "facendo vestidiños con fermosos bordados". Ademais, recorda que, como aconteceu coa memoria dunha personalidade tan relevante, a lápida de María desapareceu da súa tumba no cemiterio de Pontedeume.