Unha viaxe á fin da terra

Desde os albores da civilización, as augas que bañan a Costa da Morte foron obxecto de todo tipo de mitos. No lendario Cabo de Fisterra, os antigos crían que o mundo terreal daba paso, despois da morte, a outra existencia nunha illa localizada ao oeste, onde se extinguía o sol. Neste lugar, aberto ao maxestoso océano Atlántico e presidido por acantilados colosais, os cartógrafos romanos situaron o Finis Terrae, a fin do mundo. Ese vínculo ancestral entre natureza e espiritualidade inflúe, aínda hoxe, na vida cotiá das poboacións de todo o litoral. Fóra da atmosfera de maxia e misterio que envolve a Costa da Morte, existe unha realidade social pletórica de vitalidade e dinamismo. O espírito loitador da veciñanza das comarcas de Bergantiños, Terra de Soneira, Fisterra, Xallas e Muros actúa como un dos principais motores da economía da zona. Así o demostra Finis Terrae, un libro fotográfico de Marcos Rodríguez que enxalza, segundo o propio autor, "o encanto etéreo" e a "beleza intrínseca" que atesoura o conxunto do país, a través da memoria dun nutrido grupo de persoas nativas da zona. Este proxecto xurdiu en 2022 impulsado pola editorial Canela. En declaracións a Sermos Galiza, Pablo Quintana, membro da entidade e editor de Finis Terrae, explica que a iniciativa naceu despois de atopar na Internet unha serie de fotografías que espertaran o seu interese. Desde Canela decidiron investigar a autoría das imaxes e entón descubriron que formaban parte da exposición itinerante "Asunción, María e José, xente anónima con nome propio", dirixida polo fotógrafo carballés Marcos Rodríguez. Pouco despois, a editorial contactou con el para "coñecer o seu fondo fotográfico". As primeiras reunións foron proveitosas e desembocaron nun compromiso de colaboración entre ambas as partes para reunir todo o material fotográfico que tiña Rodríguez nunha obra que explorase a fondo a área xeográfica da Costa da Morte. Durante dous anos, Rodríguez acompañou a editorial no proceso de clasificación e edición do proxecto. Para Quintana, escoller o contido definitivo foi unha tarefa difícil: "O proceso de selección foi longo, todo o material reunido gozaba de gran calidade", admite. O gran reto foi asumir o labor de revisión dunha colección de fotografías que se realizaron ao longo de case dúas décadas e cuxa orixe se remonta ao ano 2007. O obxectivo de Canela era vertebrar a historia recente do país a través das imaxes de Rodríguez, "fomos buscando as fotografías idóneas para construír o relato que imaxinaramos desde o minuto un", afonda Quintana. O resultado final foi unha selección de 170 imaxes en branco e negro. Marcos Rodríguez decidiu prescindir da cor porque a el lle funciona mellor o branco e negro, "permíteme dirixir a atención cara ao que eu quero", argumenta. O fotógrafo carballés revela a Sermos Galiza que as fotografías foron realizadas con catro cámaras Nikon diferentes, dúas Canon, tres Sony e unha Leica. Grazas ao traballo de edición, o conxunto resultante é homoxéneo. A introdución está asinada por Rosalía Fernández Rial, que vén de gañar o VII Premio Vidal Bolaño pola súa obra Fóra de campo. Este libro fotográfico consta de 240 páxinas en formato 245 x 190 mm publicadas en alta calidade de impresión, con imaxes a gran tamaño sobre papel especial. Segundo Pablo Quintana, esta publicación "viu a luz" grazas á colaboración da Deputación da Coruña e 13 concellos da Costa da Morte, que amosaron un grande interese no proxecto. Legado milenario As tradicións populares constitúen a máxima expresión do patrimonio etnográfico do país, un nexo de unión entre pasado, presente e futuro que permite á sociedade galega preservar a súa identidade. Finis Terrae presenta o legado incólume da Galiza ancestral a través dunha serie de rituais e cerimonias que entroncan directamente cos usos e costumes de tempos pretéritos. Unha desas celebracións de carácter singular é o berro seco de San Fins do Castro en Cabana de Bergantiños (comarca de Bergantiños). En agosto de 2008, Marcos Rodríguez fotografou esta tradición de raíces incertas que algunhas voces vinculan a ritos celtas milenarios. O certo é que esta festa de interese turístico debe a súa continuidade ao labor do párroco Saturnino Cuíñas, que foi quen a impulsou nos anos 30. A tradición estabelece que todas as persoas que se acheguen até a ermida situada no medio do bosque de Cesullas deberán subir e baixar a un tempo, até tres veces, berrando no seu ascenso para expulsar os malos espíritos do seu corpo. Outra mostra significativa da tradición popular galega é a Rapa das Bestas, que se celebra anualmente en Sabucedo, na Estrada (Tabeirós-Terra de Montes); na Capelada, en Cedeira (Ferrolterra) e no Campo da Areosa, en Vimianzo (Terra de Soneira). Aínda que algúns destes municipios non se circunscriben á Costa da Morte, Marcos Rodríguez quería incorporar en Finis Terrae estas celebracións que gozan de gran recoñecemento dentro e fóra das fronteiras do país: "Son un gran seguidor", recoñece. Nesta colección de imaxes, dúas foron premiadas: a fotografía da Rapa das Bestas da Capelada foi galardoada coa Cámara de Ouro europea en 2017 e a do Campo da Areosa foi recoñecida co primeiro premio na categoría de reportaxe gráfica, outorgado pola Federación Española de Fotografía e da Imaxe (Fepfi) no ano 2024. Declarada de Interese Turístico Internacional en 2007, a Rapa das Bestas de Sabucedo é a máis antiga. A súa orixe remóntase, segundo a tradición oral, ao ano 1567, cando a peste bubónica asediaba todo o territorio. Conta a lenda que unhas irmás ofreceron a San Lourenzo (padrón da parroquia) dúas das súas eguas se as protexía da enfermidade. Cando a doenza comezou a remitir, as mulleres cumpriron a súa promesa e entregaron os animais ao párroco de Sabucedo. Co tempo, os cabalos multiplicaron a súa prole no monte. En calquera caso, non se coñece con exactitude o momento no que se produciu o primeiro contacto entre a vila de Sabucedo e as bestas da Terra de Montes. Existe unha serie de petróglifos labrados en pedra nos montes próximos a Sabucedo, onde viven en estado de liberdade as bestas, no que aparece retratado unha manda de cabalos acompañada de numerosos xinetes que tratan de dominar os animais. Por outro lado, a música e a danza ocupan un lugar preferente ao longo da obra. Celebracións como a danza de espadas de Vilastose de Muxía (comarca de Fisterra) representa a tradición máis brillante da Galiza. A pesar de que este evento deixara de celebrarse en 1994, o muxián Gonzalo Liñeiro, interiorista de profesión, decidiuse en 2017 a recuperar este costume co seu máximo esplendor. Ao longo da publicación tamén aparecen retratadas a antiga danza de paus da Nosa Señora das Areas de Fisterra, e a danza de arcos de Lires, característica de Cee. Os pregos do tempo Desde 2007, cando Marcos Rodríguez comezou a retratar a Costa da Morte a través da súa cámara, a sociedade experimentou numerosos cambios. Moitas das persoas que protagonizan Finis Terrae xa non están, e con elas morreu parte desa tradición de valor inconmensurábel. "Hoxe non queda moita xente que poña pucha", reflexiona Rodríguez. Para o autor do libro, a vestimenta é un recurso moi útil para coñecer información sobre o contexto socioeconómico de diferentes épocas históricas. Nos últimos anos, acelerouse de maneira notábel o proceso de substitución da moda tradicional, que paulatinamente quedou relegada ao ámbito doméstico. Porén, a pesar do contexto de transformación que viviu nos últimos tempos este recuncho do país, aínda conserva unha serie de trazos característicos. A economía continúa estreitamente vencellada ao sector primario. A agricultura, a gandaría, a pesca e o marisqueo constitúen as principais actividades económicas, xunto con algúns oficios tradicionais como a cerámica ou o bordado. Na paisaxe da Costa da Morte é frecuente observar tractores sementando campos de cultivo, igual que hai dúas décadas, aínda que os vehículos incorporan melloras técnicas. Os escenarios principais de Finis Terrae son as praias, os montes e os ríos da Costa da Morte, unha serie de contornas naturais privilexiadas que albergan unha gran biodiversidade. Desde as Illas Sisargas, en Malpica de Bergantiños, até o Cabo de Fisterra, pasando polos ríos Xallas e Anllóns, esténdese o xeodestino Costa da Morte. Esta denominación emprégase para distinguir aqueles espazos que contan con certa homoxeneidade territorial e que, xunto cos seus recursos, conforman unha unidade turística singular. A razón de que estes lugares teñan tanto peso nas fotografías do libro de Marcos Rodríguez é que para o autor a natureza constitúe un dos símbolos da Galiza: "A natureza é todo, é intrínseca á idiosincrasia do pobo galego. Por iso hai tantas paisaxes, porque me parecen representativas da nosa identidade". En Finis Terrae tamén cobran gran protagonismo os faros, os puntos de guía que permiten aos navegantes sortear os accidentes rochosos característicos da indómita Costa da Morte. Algúns dos edificios que figuran ao longo deste traballo fotográfico son o faro de Corrubedo, faro da illa Lobeira Grande, faro de Corme, o faro de Carrumeiro novo e o faro de Fisterra. Este último destaca sobre o resto pola súa altura de 138 metros respecto ao nivel do mar. A torre sobre a que repousa a lanterna poligonal do faro coroa un edificio de dous pisos destinado hoxe en día á hospedaxe rural de turistas. Outra das achegas máis importantes de Finis Terrae é o seu valor documental. Ao longo da súas páxinas repasa algúns dos sucesos máis recentes que viviron os concellos da Costa da Morte. Algunhas das fotografías máis sorprendentes son as que retratan a balea común de 19 metros de lonxitude que quedou varada en Corcubión o 18 de xaneiro de 2014, galardoadas coa Cámara de Ouro europea do ano 2017. Outro dos acontecementos máis destacados que aparecen recollidos no libro é o achado dos restos da proa e da popa do Silva Gouvei, un azucreiro portugués que embarrancou na praia do Rostro, en Fisterra, o 23 de decembro de 1927. En 2014, debido aos temporais que azoutaron a Costa da Morte ese inverno, emerxeu das profundidades do mar o seu esqueleto. Tamén tivo importancia o accidente marítimo no Cabo Vilán da gabarra moldava Prima, un cargueiro de 109 metros de eslora cargado con terra que embarrancou na praia de Reira, en Camariñas, por causa dun temporal marítimo.